14 etnik grubun bulunduğu Afganistan’da iç savaş tehlikesiyle karşı karşıya
ABD’nin 20 yıllık işgalinin akabinde problemli geri çekilme süreci tamamlanmadan Taliban’ın başşehir Kâbil’e girdiği ve ülkenin büyük bir kısmında denetimi sağladığı Afganistan’ı yeni periyotta çok hassas istikrarlara bağlı olan hükümet kurma süreci bekliyor. Nüfus ve coğrafik açıdan kuzey-güney farklılığının değerli rol oynadığı ve son anayasasında 14 etnik kümenin sayıldığı Afganistan’da istikrarın sağlanmasının, ülkedeki en büyük etnik küme olan ve Taliban’ın büyük takviye bulduğu ülkenin güneyinde yaşayan Peştunlar ile kuzeyli kümeler Tacik, Hazara, Özbek ve Türkmenler ortasındaki istikrara bağlı olduğu belirtiliyor. Öte yandan Afganistan siyasetinde belirleyici olan Pakistan başta olmak üzere komşu ülkeler ve Rusya ve Çin üzere ülkelerin de ülke siyaseti üzerinde tesiri bulunuyor.
ABD’nin Donald Trump devrinde aldığı çekilme kararını yeni lider Joe Biden’ın uygulamaya koyması ile Taliban’ın beklenenden çok daha süratli bir biçimde ülkenin tamamına yakınında kayda paha bir direnişle müsabakadan denetimi sağlamasının akabinde gözler bu ülkedeki siyasi tabloya çevrildi. Afganistan; etnik, mezhepsel, bölgesel ve siyasal dinamiklerin ülke siyaseti üzerinde çeşitli ölçülerde rol oynadığı karmaşık bir denklemden oluşuyor.
14 ETNİK KÜME
Afganistan’ın 2004’te kabul edilen anayasasında ülkeyi oluşturan 14 etnik küme sayılıyor. Anayasada sayıldığı sırayla Peştun, Tacik, Hazara, Özbek, Türkmen, Beluç, Peşei, Nuristani, Aymak, Arap, Kırgız, Kızılbaş, Göçer ve Brohi ve başka kavimler, Afganistan ulusunu oluşturuyor. Bu etnik kümelerden hiçbiri ülke nüfusunun çoğunluğunu oluşturmuyor. Uzun müddettir resmi nüfus sayımının yapılmadığı ülkenin halihazırdaki nüfusunun 39 milyon olduğu kestirim ediliyor. ABD Dışişleri Bakanlığı’nın 2010 datalarına nazaran ülkedeki en büyük etnik kümesi yüzde 42 ile Peştunlar oluşturuyor. Tacikler nüfusun 27’sini, Hazaralar yüzde 9’unu, Özbekler yüzde 9’unu, Aymaklar yüzde 4’ünü, Türkmenler yüzde 3’ünü, Beluçlar yüzde 2’sini, öteki kümeler da yüzde 4’ünü oluşturuyor.
Ülkedeki coğrafik kuzey-güney ayrımı, etnik yapıya da yansımış durumda. Peştunlar yüklü olarak ülkenin Pakistan hududuna yakın güney bölgesinde yaşarken Tacik, Özbek ve Türkmenler ülkenin kuzey sonlarında, Hazaralar ise ülkenin orta kısmında, kuzey bölgesine dahil edilebilecek alanda ağırlaşmış durumda.
KUZEY-GÜNEY AYRIMI
Afganistan’daki kuzey-güney ayrımı, tarihî olarak ülke siyasetinde siyasi bir ayrıma da işaret ediyor. Büyük ölçüde Peştunlara dayanan Taliban’a karşı tüm kuzey bölgesindeki kümelerin 1990’lı yıllarda “Kuzey İttifakı” çatısı altında savaşmış olmaları hafızalardaki tazeliğini koruyor. Birkaç yıllık istisna dışında Afganistan, tarihi boyunca Peştunlara mensup şahıslar tarafından yönetilmiş durumda. 2001 sonrası ABD işgali periyodu de dahil olmak üzere ülkenin kral ya da cumhurbaşkanları Peştun asıllı bireylerdi. ABD’nin çekilme kararından sonra ülkenin tamamına yakınını ele geçiren Taliban takımlarının çoğunluğu da Peştunlardan oluşuyor. Ülkedeki ikinci büyük etnik küme olan Tacikler, ülkenin Tacikistan sonuna yakın bölgesindeki kuzey kısmı ile İran sonuna yakın Herat bölgesinde bulunuyor. Ayrıyeten Sovyet işgaline karşı direnen ve daha sonra Taliban’a karşı direniş için oluşturulan Kuzey İttifakı’na öderlik eden Ahmed Şah Mesud’un oğlu Ahmed Mesud’un hala Taliban’a karşı savaşını sürdürdüğü Penşir vilayetinde de Taciklerin çoğunluğu bulunuyor. Ülkenin orta kesitlerinde yaşayan Şii kökenli Hazaralar ise 1996-2001 ortasında ülke idaresini ele geçiren Taliban’ın gayesi olmuştu. Ülkedeki öbür büyük etnik küme olan Özbeklerin ise Türkiye ile kültürel yakınlığı bulunuyor. Özbek kökenli Afgan kumandan Raşid Dostum’un da Türkiye ile yakın bağları olduğu biliniyor.
BÖLGESEL İSTİKRARLAR
Taliban’ın kuruluşundan bu yana en büyük destekçisi pozisyonunda olan Pakistan’ın Afganistan siyaseti üzerinde kıymetli ölçüde belirleyiciliği bulunuyor. Lakin Taliban’ın 1996-2001 ortasında ülke idaresini ele geçirdiği birinci periyodunda yaptığı üzere yalnızca Pakistan’ın dayanağına dayanarak memleketler arası alanda meşruiyet sağlaması mümkün görünmüyor. Bu nedenle Taliban’ın Çin ve Rusya üzere bölgesel aktörlerle alaka kurarak, birebir vakitte ülkedeki siyasi istikrarları de göz önünde tutarak bir hükümet kurmaya öncülük etmesi durumunda uzun periyodik bir idare oluşturabileceğine işaret ediliyor.
Cumhuriyet
