– Bugün gazeteciliğe başlamanızın üzerinden tam 70 yıl geçti. Kapıdan içeri nasıl girdiniz, anlatır mısınız?
Kapı, Ankara’da o zamanki Ulus gazetesinin kapısıydı. Ankara’da esas üç sabah gazetesi vardı. Ve her biri, o günkü üç siyasi partiden birinin sözcüsüydü.
Biri “Zafer”di. 14 Mayıs 1950’de iktidara gelmiş olan Demokrat Parti’yi savunuyordu. Yayın hayatına Demokrat Parti’nin muhalefet periyodunda girmişti. 19 Mayıs 1950’den sonra ise artık “iktidar gazetesi”ydi.
Gerçi bir de İstanbul gazeteleri için Ankara’da muhabirlik yapan gazeteciler vardı. Ancak o Ankara muhabirliği işi, fazla gelişmemişti. Muhabirlerin birçok, İstanbul gazetelerine haberlerini hazırlamak ve ulaştırmak için, çalışma yeri olarak, kendi konutlarını ve telefonlarını kullanıyorlardı. Gazetenin nasıl hazırlandığını ve basıldığını, lakin İstanbul’a gidip gazete merkezine giderlerse görebiliyorlardı. Elhasıl, gazeteci olma maksadı olarak, Ulus’u seçmem çok isabetliydi. Lakin o gayeye varmam, bunu gazete idaresinin kabul etmesine bağlıydı.
– Etti mi?
O işin kıssasını, anılı kitaplarımda detaylarıyla anlatmıştım. Özeti şuydu: Ulus gazetesinin binası, Ankara’da Ulus Meydanı’ndaki Rüzgarlı Sokak’ın başlangıcındaydı. İki katlı bir binaydı. O işin “istikşafî” (keşif amaçlı) çalışmasını daha evvel yapmıştım. Ulus gazetesi, babamın da, bilhassa eğitimle ilgili hususlarda vakit zaman yazdığı bir gazeteydi. Yetkili Yazıişleri Müdürü Münir Berk’ti. Yetki ortadaydı. Kaygımı ona gidip anlatmalıydım.
Ve maksada ulaştım. Gazeteciliğe başladım.
Pekala, bu, hangi nedenle bu türlü oldu? Olacaksa daha evvel de olabilirdi. Yahut daha evvel Münir beyefendi “Yeter artık” diye düşünüp o ziyaretlerimin sürmesini önleyebilirdi. Niye o kadar uzattı? O soruyu kendisine soramadım. Karşılığını ondan alamadım. Ancak o, olaydan çok sonraları benim de yakınım olan bir diğerine şöyle bir cevap vermiş: “Onda fikr-i takip vardı” demiş.“Fikr-i takip” lafını o vakte kadar duymamıştım. Duysam da anlamamıştım. Manasını o bilgiyi edindikten sonra öğrendim: Osmanlıca’nın gramerine nazaran bir tamlama bu. Bugünkü Türkçe’deki karşılığı, “İzleme fikri yahut merakı”olabilir… Manası da, “Bir işe başladıktan sonra onun ardını getirmek için istikrarlı bir uğraş vermesi diye…” açıklanabilir. Bunu öğrenmek, doğal, çok hoşuma gitti… Gazetecilikte yol alıp İstanbul’un eski gazetecileriyle tanıştıkça, “fikr-i takip”in evvelce, mesleğe yeni başlayanlara öğretilen en temel prensiplerden biri olduğunu öğrendim. Mesela, muhabirsiniz, izlediğiniz olayla ilgili kâfi bilgiyi edinmek için tüm imkânları sonuna kadar kullanacaksınız. Bıkmayacaksınız. Kapıları büsbütün kapatılıncaya kadar açık yahut aralık tutmaya çalışacaksınız. Ben de, işte o kuralı bilmesem de, içgüdüsel olarak o denli bir şey yapmışım.
– Gazeteciliğinizin en heyecanlı gününü anımsıyor musunuz?
Bir düşüneyim lakin, galiba artık anlattığım o “ilk gün” olmalı… Yani Yazıişleri Müdürüm Münir beyin odasından çıkıp, İstihbarat Şefim İlhan Paniç’in odasına gittiğim gün. Bundan 70 yıl evvelki 12 Aralık 1950 günü…
– Pekala, en sıkıntı gününüz?
Öbür sıkıntı günlerim de vardır doğal… Ancak artık aklıma gelen şu: 1958’deki Irak ihtilalini izlemek için Beyrut ve Kahire üzerinden Bağdat’a gittiğim günler… Kızım yeni doğmuştu. Fakat o işe gazeteden çabucak gidebilecek durumda, yani pasaportu, dövizi cebinde olan öbür kimse yoktu. Pasaport ve döviz, bende diğer bir seyahatim için vardı. Onları Irak için kullanabilirdim. Ben gittim. Ve yalnızca haberleri izlemekle kalmadım. Bir de olayı her cephesiyle anlatan bir yazı dizisi hazırladım. Zorluklar yalnızca olayları izlemekte, demeçler almakta, izlenimler yazmakta değildi. Asıl sorun, sansür altındaki bağlantıdan doğan olanaksızlıkları aşmaktı. Bir de iş bittikten sonra, Türkiye’ye dönmek için ulaşım zahmeti vardı. Uçak seferlerinin birçok durdurulmuştu. Haberleri, fotoğrafları dönerken birlikte götürmek de, uçuşa devam eden az sayıda uçakta yer bulmaya bağlıydı. Benim üzere olayları yerinde takip eden Milliyet müellifi Turhan Aytül, o yer bulma işini benden evvel başarmıştı. Dönüş biletini almıştı. Ben çok uğraşmıştım lakin o işi halledememiştim. Türkiye’ye daha evvel döndü. İhtilalin önderiyle başka farklı yaptığımız söyleşiyi de benden evvel yayınlayabildi. O yüzden sık sık aklıma gelir. Doğal, bugünkü irtibat imkanlarına sahip genç gazetecilerin aklına, artık “haberi iletme” sorunu diye bir sorun gelmesine gerek yok. Her şeyi, her istediğiniz vakit, cebinizdeki telefondan iletebiliyorsunuz. Fakat o günün haberleşme imkanları telefon ve telgrafla sonluydu, ulaşım imkanları da tarifeli uçaklarla… Hele bir ihtilal periyodunda haberleşmedeki sansürü aşmak da kolay değildi, uçaklarda yer bulmak da…
– Türkiye’nin çok farklı, çok karmaşık devirlerine şahit oldunuz. Gazeteci, muharrir, siyasetçi olarak daima toplumsal olayların içinde yer aldınız. Biraz mukayeseli gidelim isterim. Basın özgürlüğü açısından baktığınızda bugünkü üzere kuralların zorlandığı bir periyot hatırlıyor musunuz?
Türkiye’de demokratik seçimlerle birinci iktidar değişikliğinin gerçekleşmesinden beri, 70 yıl geçti. Benim gazeteciliğimin başlamasından bu yana yani… Bu 70 yıl içinde gazeteci olarak da, tüm vatandaşlar olarak da, çok büyük zorluklarla karşılaştığımız yıllar var. Lakin şunu unutmamalı: Demokrasinin kurallarına olabildiğince uygun olarak yaşadığımız periyotlar de var. Onlar da hiç az değil. Kronolojik olarak bakalım:
Demokrasiye geçiş yolundaki son pürüzlerin kaldırıldığı yıl 1947 yılıydı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, o yılın 12 Temmuz’unda CHP’li Başbakan Recep Peker ile Demokrat Parti Genel Lideri Celal Bayar’la görüşmeler yapmış, ikisini bir ortaya getirmiş ve demokrasinin tüm şartlarıyla birlikte gerçekleştirildiğinin teminatlarını vermişti. O tarihten sonra da iki parti, yeni seçime gidişin maddelerini birlikte hazırlamıştı. Ve seçim, oybirliğiyle kabul ettikleri o kanunlara nazaran yapılmıştı. 14 Mayıs 1950’deki o seçimi kazanan Demokrat Parti de iktidara geçtikten sonraki iki-üç yıl içinde demokrasi yolundaki o ilerleyişi pekiştiren adımlar atmıştı. O adımlardan biri, yeni basın yasasının çıkarılmasıydı. Demokrat Parti’nin Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakanı Adnan Menderes, bu yasa ile muhalefetteki vaatlerinden birini yerine getiriyorlardı. Basın için, eski yasaya nazaran daha demokratik bir ortam oluşturuyorlardı. Onun yanında, Demokrat Parti iktidarı, bir de Af Kanunu çıkardı. Siyasi nitelikteki cürümler dahil, makul cürümleri işlemiş olanların cezaları kaldırıldı. Yıllardır mahpusta olan Nazım Hikmet dahil olmak üzere, bir kısım siyasal hükümlü de cezaevinden çıktı. Birebir devirde ayrıyeten, “Basın mesleğinde çalışanlarla çalıştıranlar hakkındaki münasebetleri düzenleyen kanun” ismi altındaki bir kanunla, çalışan gazetecilerin toplumsal haklarını elde etmesi sağlandı.
Bunlara emsal kanunlar, kararlar ve uygulamalarla, Türkiye’de, basın özgürlüğü başta olmak üzere, demokratik hak ve özgürlüklerin uygulanması yolunda kıymetli adımlar atıldı.
– Bu gidiş ne kadar sürdü?
Ne yazık ki uzun sürmedi. 1953 yılının son aylarından itibaren Millet Partisi’ne açılan davalar sonunda, parti kapatıldı. CHP’nin mallarına, o ortada Ulus gazetesinin matbaasına, “tek parti vaktinde elde edildi” denilerek, kanun çıkarılıp el konuldu ve bütün o mallar Hazine’ye devredildi. 1954 yılına kadar yeni Basın Kanunu’yla bir ölçüde rahatlamış olan basın, 1954’te birincisi, 1956’da ikincisi çıkarılan yeni maddelerle ağır mahpus ve para cezalarının tehdidi altına sokuldu. Ayrıyeten, toplantı ve şov yürüyüşleri hakkı fiilen ortadan kaldırıldı. Siyasi partilerin radyodan eşit konuşma hakkını kaldıran, seçim ittifakı yapmalarını yasaklayan kanunlar çıkarıldı.
Daha sonra da, malûm, 1960’ın ilkbaharında iktidar partisinin 15 milletvekilinden oluşan bir “Tahkikat Encümeni” kuruldu. Ve o Encümen, muhalefet partilerine ve “bir kısım basın”a karşı “siyaseti yasaklama”, “gazeteleri kapatma”, “toplantıları hata sayma”, “şüpheli gördüklerini tutuklama” üzere yetkilerle donatıldı. Özetle: Demokrasinin en ayrılmaz modülü olan temel hak ve hürriyetler rafa kaldırıldı. Ayrıyeten, Tahkikat Encümeni sistemine ek olarak bir de “sıkıyönetim” ilan edildi. Muhalefete ve basına karşı yaptırımlar, askeri birliklerin de katkısıyla uygulanmaya başladı. Bütün bu süreç, alışılmış, 1947-1954 devrinde atılan adımların tam karşıtıydı. Demokratik bir periyot olarak kabul edilmesi mümkün olmayan bir periyottu. Bu yüzden olaylar çıktı. Ve ülkede “kardeş kavgası”nı tedbire gerekçesiyle bir askeri müdahale yaşandı. O müdahaleye, ister o zamanki ismiyle “ihtilal” deyin, ister sonraki ismiyle “devrim” yahut daha sonraki tabiriyle “darbe”.
Kardeş hengamesini önlemeye, o da yetmedi. Gerçi bir Kurucu Meclis oluşturularak yeni ve demokratik bir Anayasa hazırlandı ve halkoylamasıyla onaylanıp yürürlüğe girdi. Lakin o gelişme devam ederken, çok sayıda idam cezası ile mahpus cezasını içeren Yassıada kararlarının bir kısmının Ulusal Birlik Komitesi’nce onaylanması ve uygulanmasıyla, çok büyük acılar yaşandı ve yeni bir toplumsal hengame potansiyeli ortaya çıktı.
Bunun tesirleriyle, yeni seçimler sonrasında iki yeni darbe teşebbüsü yaşandı… Ve yine iki idam ve çok sayıda mahpus cezası… Ve yeni acılar…
O iki darbe teşebbüsünün de, doğal, tarihimizdeki yeri çok olumsuzdur. Fakat bir teselli nedeni aranırsa, şunu belirtmek gerekir: Her iki darbe teşebbüsü de, gerek o sıradaki iki koalisyon hükümetiyle birlikte, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ve Ankara halkının daima birlikte karşı çıkışıyla, birer gün içinde önlenmiştir.
O sıradaki koalisyon hükümetleri de enteresandır: İkisi de, Türkiye siyasetindeki eski aksi partilerin bir ortaya gelmesiyle oluşmuştur. Birinci hükümetin iki partisinden biri, İsmet İnönü’nün başkanlığındaki CHP’ydi. Öteki partisi de kapatılmış olan Demokrat Parti’nin geleneğini sürdüren Adalet Partisi’ydi. Genel Lideri Ragıp Gümüşpala’ydı. İki partinin bir ortada çalışması kolay olmamıştı. Ancak sabırla sürdürülen görüşmeler sonunda, İsmet İnönü’nün başbakanlığında kurulması sağlanmış ve vazifeye başlamıştı. (Gümüşpala hükümete şahsen katılmamış, lakin tüm takımıyla takviye vermişti.) Birinci darbe, o hükümetin idaresinde kimsenin burnu kanamadan önlenmişti.
Birinci hükümetin daha sonraki bir uyuşmazlık yüzünden bozulması üzerine kurulan ikinci hükümet, üç partiliydi. Lakin yapısı, birincisine benziyordu. İnönü tekrar başbakandı, öteki iki partinin biri, Ekrem Alican’ın başkanlığındaki Yeni Türkiye Partisi’ydi. Öteki, Osman Bölükbaşı’nın genel başkanlığını yaptığı Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ydi. O iki parti de, Adalet Partisi üzere, Demokrat Parti çizgisini sürdürdükleri savındaydı.
İkinci koalisyon hükümeti de, o darbe teşebbüslerini önlemesinde olduğu üzere, yeni Anayasa’nın getirdiği özgürlükçü nizamın yerleşmesine kıymetli katkılar yaptı. Anayasaya ahenk kanunlarını çıkardılar. Bir kısmı cezaevlerinde bulunan eski siyasetçilerin cezalarını kaldırdılar.
O gelişmenin sonucu olarak Türkiye, Anayasası ve onun sonucu olan ahenk kanunlarıyla, ülkesinde, basın özgürlüğü de dahil, bütün demokratik hak ve hürriyetleri garanti altına almış bulunuyordu. Bu açıdan 1960’lar periyodunun büyük bir kısmının yeri de, 1949-1956 ortasındaki “bardağın dolu tarafı”ndaydı. 1965 seçiminden sonra, 1969-70’e kadarki yıllar da o denli…
Velhasıl: Benim 70 yıllık gazetecilik hayatımın 40 yılı aşkın kısmında, demokrasimiz de, gibisi çağdaş ülkelerin gerisinde kalmamıştı… Demokrasinin ayrılmaz kesimi ve “olmazsa olmaz”ı olan basın özgürlüğü de…
– Sorumun şu kısmını karşılıklar mısınız: “Basın özgürlüğü açısından baktığınızda bugünkü üzere koşulların zorlandığı bir periyot hatırlıyor musunuz?”
Bu soruya benim hesabımdaki duruma nazaran karşılık vereyim.
1- Demokrasiye adım attığımız 70 küsur yıl içinde benim, kimi eksikleri de olsa “demokratik” saydığım sivil idare devirlerinde, basına bu ölçüde uygulanan bir baskının ne örneklerini gördüm, ne de benzerilerini.
2- Yaşadığımız “askeri darbe” periyotlarındaki baskı çeşitleri ortasında da bugünkü çeşitlerden bazısını hiç görmedim.
Evvel “sivil idare dönemleri”ne bakalım. Aklıma birinci gelenlerden birkaçını söyleyeyim.
– Buyrun…
Bugünlerin gündeminde, birtakım televizyonlara uygulanan RTÜK yaptırımları var… Evvel ekranını beş günlüğüne kapatma kararı var. Ancak iş onunla da kalmıyor. RTÜK tıpkı cezayı iki kez daha verirse, o televizyonun lisansı iptal ediliyor. Yani, karartma, “ebedi” bir karartma haline geliyor. Sonsuza kadar” yani…
Bu türlü bir uygulamayı ben askeri devirlerde de görmedim. Sıkıyönetim devirlerinde de.
RTÜK’ün kuruluşunun temel nedenlerinden en değerlisi, aslında, televizyonların ülkedeki siyasal ve toplumsal görüşler ve akımlar ortasında tarafsız kalmasını sağlayacak tedbirleri almak… Başta siyasal partiler olmak üzere o alandaki kurum ve kuruluşlara adaletli bir biçimde yer vermesini denetim etmektir. Ceza verme yetkisi, ona asıl, o misyonunu adaletli bir halde yerine getirmesi için tanınmıştı. Artık o heyet, o yetkiyi, tam aksine, tüm televizyonların yayınlarının bugünkü iktidar partisini desteklemesini ve ötekilerin sessizleştirilmesi için kullanıyor.
– Basın İlan Kurumu da o denli…
Alışılmış, o da kuruluş gayesinin “tam tersine” bir uygulama içindedir. O kurum, devlet kuruluşlarının gazetelere verdikleri ilan ve reklamların adil bir biçimde dağılımını sağlamak için kurulmuştur. O da o yetkiyi, iktidarı desteklemeyen gazetelere “ilan kesme cezası” diye bir “ceza” kesmek için uygulamaktadır.
Bunlar ve gibisi birçok yaptırım bugünkü iktidarın baskı araçları haline getirilmiştir. Bunlar baskı çeşitlerinin “yeni icat”ları…
Basına baskıların “klasik” olanlarına gelince… Gazetecilere soruşturma açma, mesken arama, göz altına alma, tutuklama, mahkeme eliyle cezalandırma, para cezası, vergi cezası verme, yurtdışına çıkma yasağı koyma üzere örneklerine gelince… Bunların ve benzerlerinin örnekleri saymakla bitmez…
– Bir de gazetecilerin tutuklanması var…
Yalnızca şu “tutuklama” konusuna değineyim: Gazetecilerin gözaltına alınması ve tutuklanması, daha evvelki “sivil dönem”lerin hiçbirinde, son 10-12 yıldaki kadar çok ve uzun vadeli olmamıştır. Demokrat Parti’nin ikinci beş yıllık iktidar devrinde basın mensuplarına verilen cezalar az değildi. Basınla ilgili –biri 1954’te, öteki 1956’da çıkarılan– iki yasa vardı. Kanun numaralarını bile hâlâ hatırlarım. (6334 ve 6732 sayılı kanunlar). Devlet erkanına yönelik tenkitlerde hakaret ögesi bulunduğu savıyla uygulanıyorlardı. Buna her kabahat için 10 aydan başlayıp yükselen mahpus cezalarıyla birlikte, 15-20 bin liradan başlayan para cezaları da içeriyordu. Ayrıyeten, o para cezalarının on misli civarındaki para cezaları da gazete sahibine veriliyordu. Cürmün tekrarı halinde o cezalar daha da yükseliyordu. O kanunlara nazaran birçok gazeteci mahkûm edilmişti. Geriye gerçek bakınca birinci mahkumlardan aklıma gelen meslektaşlarım ortasında, o zamanki kıdemli gazeteci muharrirler da var… 70 yaşlarındaki Vatan Başyazarı Ahmet Emin Yalman üzere, 80 yaşını aşan Ulus Başyazarı Hüseyin Cahit Yalçın üzere, 30-40 yaşlarındaki yahut benim üzere daha genç yaşlardaki meslektaşlarım da var… Ulus Gazetesi’nin Yazıişleri Müdürü Nihat Subaşı, İdeal Arman, Beyhan Cenkçi üzere… Metin Toker ile birlikte mecmuanın Yazıişleri Müdürleri Kurtul Altuğ, Yusuf Ziya Ademhan, Tarık Halulu da onlar ortasında… Muhalefetteki bir öbür mecmua KİM mecmuasıydı. Onun takımından Şahap Balcıoğlu, Vatan gazetesinden Naim Tirali, Ulus’tan Şinasi Nahit Berker… Daha birçok arkadaşım… Ortamızdan ayrılmış olanları rahmetle anarım. Ancak şunu da belirtmeliyim: Gerek o vakit çıkarılan kanunların, gerek mahkemelerin bağımsızlığını tahrip etmeye yönelik önlemlerin sonucu olarak verilen o cezaların oluşmaları ve uygulanmaları, bugünkü durum karşısında yine de çok hafif kalır. Bu devirdeki muhakkak davalar sırasında, arkadaşlarımızdan öyleleri var ki, kendilerine atfedilen kabahatlerin dayanaksız olduğu besbelli olduğu halde 3 yıl, 4 yıl, 5 yıl boyunca mahpusta kalmışlardır. Bugün de, tıpkı biçimde, hem de haklarındaki Anayasa Mahkemesi yahut Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına nazaran çoktan özgür bırakılmaları gerekirken, o kararların da yok sayılması yoluyla hapishanededirler. Elhasıl, 70 küsur yıllık demokratikleşme tarihimiz boyunca basınımız bu türlü bir devir yaşamadı.
– Gazetecilerin tutuklanması sıkıntısı evvelce nasıldı?
Aslında, demokratikleşme sürecinin yeni başladığı, yani siyasetçiler dahil herkesin o hususta tecrübesiz olduğu birinci yıllarda bile, gazetecilerin, haklarındaki karar katılaşmadan tutuklanması ve cezaevinde tutulması diye bir uygulama yoktu. Başlangıçtaki bir-iki yanlışlıktan sonra, hakkında dava açılan gazetecinin muhakemesi sona erip hakkındaki ceza kararı katılaşmadan tutuklanması kelam konusu değildi. Kararın katılaşması halinde de, durum kendisine nezaketle bildirilir, hatta cezasını çekmeye hangi gün başlamayı tercih ettiği sorulurdu. Değindim, o günlerde de mahpusa giren gazeteci sayısı çoktu. Lakin fakat “kesinleşmiş mahkeme kararından” sonra…
Bu da doğaldı. Zira tutuklama kararının bir önlem olduğu ve fakat iki halde –“delilleri karartma” yahut “kaçma” ihtimalinin kuvvetli olduğu halde– uygulanabileceği bilinirdi. Gazeteci, yazdığı yazıyı, radyocu, televizyoncu yaptığı konuşmayı nasıl karartabilir? Gazetede yazdığı yazı, basılı olarak duruyor. Radyo yahut televizyonda söylediği de bantlara alınmış halde saklanıyor. “Kaçma” ihtimaline gelince… Kaçmayı başarma ihtimali en az olan meslek gazetecilik. Zira, tanınır insan, gazeteci olarak, televizyoncu olarak… Havaalanlarında, tren vagonlarındaki denetim polisleri haydi haydi tanır. Buna “ya polisleri de atlatıp kaçarsa?” diye itiraz edebilirler devletin ilgilileri… Alışılmış, o ihtimal de akla gelebilir. Lakin işte, o denetimi bile başaramayacağını itiraf eden yöneticilere de “devlet adamı” denilmez…
Elhasıl: Gazetecilerin bir kısmını, beraat edecekleri besbelli olsa bile, tutuklayarak cezalandırma, dışarıda kalanları da o cezayı göstererek korkutma metotları da, bu son devirde icat edilmiştir.
– Gazeteciler ne için özgürlük ister?
Misyonlarını yapmak için… Misyonları de, halkı, o ortada demokratik ülkelerdeki seçmenleri, ülkede ve dünyada olup bitenler hakkında bilgilendirmek için… Halkın ve bilhassa seçmenlerin o bilgileri izleme ve öğrenme hakkı vardır. Onlar da o haklarını kullanmak isterler. O hakkı kullanmak, tıpkı vakitte onların vazifesidir de… Öğrensinler ki, seçimlerde oy kullanırken isabetli davransınlar. Bunu, doğal, kendilerine güvenen siyasetçiler da ister. Ancak işte kimi siyasetçiler bunu istemiyor. Kendilerine güvenmiyorlar zira. O yüzdendir ki, basınımızın her şeyi yazmamasını, anlatmamasını istiyorlar… Ki, halkı kandırmaları kolaylaşsın.
– Uygun gazeteciliğe artık her zamankinden daha fazla gereksinim olduğunu düşünüyor musunuz?
Doğal, bunu iyi gazeteciler de görüyor. Halkın çok büyük kısmı da görüyor. Aslında basın özgürlüğünü istemeyen siyasetçiler da görüyor. Fakat bundan şikâyetleri yok. Belirttim: Zira, iyi gazetecilerden oluşan özgür bir basının önüne çıkmak için kendilerine güvenmiyorlar.
– Siz daima söylersiniz, demokrasi ve basın özgürlüğü birbirinin ayrılmaz bir modülüdür diye… Bugünlerde tekrar ıslahat kelamları sarf ediliyor. Olağanlaşacak miyiz? Umudunuz var mı?
Islahat, bozulan bir durumu yine düzeltmek için yapılır. Artık “reform”dan kelam edenlere bakıyorsunuz, hepsi, şimdiye kadar o sistemin bozulmasında rolü olanlar. Ona katkıda bulunanlar. Şayet düzgün bir nizam isteseydiler, bunu şimdiki haline getirmezlerdi. Bunu ya istemiyorlardı, ya da beceremediler. Her iki halde de bir ıslahat hareketi, onlardan beklenemez. Onlara emanet edilemez.
– Siyasetin gazetecilere karşı kullandığı lisanı nasıl buluyorsunuz?
Makul siyasetçilerin gazetecilere karşı kullandıkları lisan, terbiyeli değil. Cet sözlerimizde yeri vardır: “Kem kelam sahibine aittir” denilir. Yani, “Kendisini tanım eder”. “Üslub-ı beyan ayniyle insandır” denilir, o da birebir manadadır. Yahut “Kişiyi nasıl bilirsin? Kendin üzere…” O da o denli. Benim aklıma daima o tabirler gelir… Fakat o siyasetçiler, o üslupla, kendi kişiliklerindeki aksilikleri ortaya koymakla kalmıyorlar. Birebir vakitte, kendi yandaşlarına makûs örnek oluyorlar ve siyasetçilere ve gazetecilere karşı hiddet ve şiddet olaylarını teşvik etmiş oluyorlar…
– Her devir iktidara yakın gazeteler/gazeteciler vardı. Fakat bugünkü üzere bir üsluba mı sahipti? Ya da bu kadar çok muydu?
– O periyotlarda muhalif medyaya hayat hakkı verilir miydi?
Devrine nazaran değişen durumlar yaşandı siyaset hayatımızda. Çok partili demokrasiye geçtiğimiz birinci yıllarda, natürel, tüm siyasetçilerimizde acemilikler vardı. Ancak artık, “demokrasi süreci”nde bu kadar tecrübe sahibi olduktan sonra, demokrasinin gereklerini yerine getirmekten kaçınmaya kimsenin hakkı yok.
– Gazeteciler etik pahalara uyuyor mu sizce bugün?
Gazetecilerin etik kıymetlere uyması, bizim basınımızın daima konusu olmuştur. Alışılmış, dünyanın her tarafında basını kendi menfaatleri ve hisleri için silah üzere kullanmak isteyenler de çıkabilir. Gazeteci dernekleri, kuruluşları, o ihtimale karşı, gazete okurlarının ve radyo televizyon izleyicilerinin haklarını korumak için sistemler oluşturmaya çalışmışlardır. Bizde de, birebir yolda gelişmeler olmuştur. Merhum Abdi İpekçi’nin sendika, cemiyet üzere gazeteci kuruluşlarında misyon aldığı sıralarda, gazete sahip ve yöneticilerinin katıldığı bir Basın Divanı kurulmuştu. Haklarında haksız argümanlar öne sürüldüğünü yahut rencide edici sözler kullanıldığını öne sürenler, o divana başvurup haklarının korunmasını isteyebiliyordu. O divan da, gazetelerin, okurlarının o bahiste gönderdikleri açıklamaları yayınlamalarını sağlıyordu. Daha sonraları Oktay Ekşi ve arkadaşlarının teşebbüsüyle bir Basın Kurulu kuruldu. Ayrıyeten gazeteciler cemiyetlerinin de tıpkı hedefle kurulmuş konseyleri var. Yani basının izleyicilerini basının haksızlıklarından korumak için… Lakin günümüzün yeni ve öncelikli konusu olarak, basının, haksızlıklardan, hukuksuzluklardan kendisini muhafazası diye de bir muhtaçlık var. Kendisini korusun ki, okurlarını koruyacak hale gelebilirsin… Yoksa, ben bütün o şuralarda vazife yaptım, bilirim: Basın mensupları, ekseriyetle okurlarının sorularını çözmeyi, onları haksızlıktan muhafazayı, en değerli vazifeleri sayarlar. Basına yönelik bugünkü baskılar, o vazifesi yeteri kadar yerine getirmelerinde de gecikmelere, aksaklıklara neden oluyor.
– Genç gazetecilere ne tavsiye edersiniz?
Her şeyden evvel şunu hatırlatmak isterim: Kelam, merhum gazeteci Metin Toker’indir. Kaygısı ki:
“Gazetecilik dünyanın en iyi mesleğidir.”
Buna, şu manadaki bir şart da eklerdi:
“Tabii, şayet gereği üzere yapılırsa…”
Bu teşhis, bence de isabetlidir.
Gerçi benim muhabirliğe başladığım periyotta, bırakalım en iyi meslek sayılmasını, gazeteciliğin “meslek” sayılması bile tartışmalıydı. Anılarımda anlatmışımdır. O tartışma benim yakın etrafımda bile vardı. Onu meslek saymayanları haklı çıkaran durumlar da vardı. Ne üniversitelerde gazeteciliği öğretmek için, “şimdiki bağlantı fakülteleri” üzere kurumlar vardı, ne de o bahiste eğitici bilgiler verecek yayınlar vardı… Gazetecilerin yetişmesi “ustadan çırağa” tarzıyla gerçekleşebilirdi.
Ancak gazetecilik o denli bir iş ki, ülkemizdeki gazetecilik, o şartlar altında bile, birçok yetenekli ve birikimli gencimizi kendi saflarına çekebildi. Ve Türkiye’deki gazeteler, vakit içinde –sahiplerinden muhabirlerine, müelliflerinden teknik elemanlarına kadar tüm insanlarının katkılarıyla– dünya çapında başarılı sonuçlara ulaşabildi. Hele Türkiye’den öbür ülkelere gidip yerleşenlerimizin bulunduğu ülkelerde, matbaalar kurabildi. Yalnızca Türk gazetelerinin değil, diğer ülkelerin gazetelerini hazırlatıp basacak imkanlara kavuştu. Bu gelişmeler, yalnızca teknoloji ve işletmecilik açısından değil, gazete idaresi, habercilik, yorumculuk, sayfa tertibi üzere alanlarda da kendini gösterdi. Televizyonculukta da, –televizyon dizileri başta olmak üzere– belli alanlarda değerli muvaffakiyetler sergiledi. Velhasıl: Ülkemizde, bu mesleğin hem teknik altyapısı, hem tecrübe birikimi, hem de tecrübeli insanları eksik değildir. Ve ülkemizin, basınıyla birlikte, tümüyle demokratik bir ülke haline gelmesi, mesleğimizin yeni yeni atılımlar içine girmesine yetecektir.
Ve bence o günler de uzak değildir. Zira, önümüzdeki en fazla iki-üç yıl içindeki seçimler, hepimizle birlikte, gazeteciliğimizi de içinde bulunduğumuz durumdan kurtaracaktır. Bu sonuç, bu durumu oluşturanlar için kaçınılmazdır. Zira, Türkiye’nin demokrasi ve özgürlükler açısından şimdiye kadarki kazanımları, bugünkü duruma daha fazla tahammül etmeye müsait değildir. Bunun bir delili da, son yapılan mahallî seçimlerin sonuçlarıyla, çok açık biçimde ortaya çıkmıştır. O bahiste da kimse karamsar olmamalıdır.
Bu fikirle, genç gazetecilerimizi, Metin Toker’in tanımlamasıyla “dünyanın en iyi mesleğini” seçtikleri için kutlarım.
Onlarla birlikte, 1970’li, 1980’li yıllarda muharriri ve çalışan olduğum, Cumhuriyet gazetesinin tüm mensuplarıyla birlikte, kıymetli okurlarına en iyi dileklerimi sunarım.
1947’de hızlanan demokratikleşme sürecinin birinci yıllarında, basın özgürlüğü görece genişlemiştir. Lakin 1954’te başlayıp 1956’da artan baskılar sonunda çıkan olayları, 27 Mayıs 1960’tan 1962’ye kadar süren bir askeri idare periyodu izlemiştir. Sonra 9 yıllık bir özgürlük periyodunun gerisinden “12 Mart rejimi”nin baskıları… Yedi yıllık özgürlük devri ve 12 Eylül 1980 rejiminin baskılı yılları.. Bunun gerisinden gelen 1983’ten 2007’ye kadarki yılları ise, basının –tabii yine görece– bir özgürlük periyodu sayılabilir. Sonuç olarak tablodaki 73 yılın, yaklaşık 49 yılında, yasalar ve uygulamalar açısından yaşadığımız ortam, –görece de olsa– demokratik bir ortam sayılır. Alışılmış, bu, ülkedeki siyasal idarelerin basına karşı tavrı ve uygulamaları açısından böyledir. Türkiye basını o 73 yıl içinde, cinayetler ve tehditler periyotları de yaşamıştır ki, o da farklı ve çok değerli bir mevzudur. Bütün etkenleriyle birlikte ele alınıp, kapsamlı araştırmalarla ve bütün detaylarıyla aydınlığa çıkarılması gerekir.
Cumhuriyet
