Ekmek ve Gül, 22 vilayette 680 personel ve işçi bayanla görüşerek bir rapor hazırladı. Rapor, son 1 yılda bayanların işyerinde ve konutta artan iş yüklerinden değişen his durumlarına kadar çarpıcı anlatımlar içeriyor.
Bayanlar, işyerinde pandemi önlemlerinin alınması için vermek zorunda kaldıkları çabaları, çalışma şartlarının ağırlaşması, artan baskı ve kontrolleri, işyerlerinde artan cinsiyetçi uygulamaları bayanların kelamlarıyla anlatırken, bir yandan da konut içindeki yüklerin nasıl ağırlaştığını, hane içindeki değişimlerin bayanların hayatını nasıl etkilediğini, bu süreçte bayanların his durumlarında ne üzere değişimler yaşandığını ortaya seriyor. Bayan personel ve işçilerin bu süreçteki örgütlenme eğilimlerini de pahalandıran rapor, bayanların pandemi devrinde yaşadığı ağır problemlerin sorumlusu olarak kimi gördüklerini ve bayanların 8 Mart taleplerini de tabir ediyor.
İŞYERLERİNDEKİ PAKLIK DE BAYANLARIN SIRTINA BİNDİRİLDİ
Rapora nazaran, pandemi devrinde işyerlerinde alınan önlemleri yetersiz bulan bayanların oranı yüzde 57, kısmen kâfi bulanların oranı yüzde 10, “yeterli” diyenlerin oranı ise yüzde 30.
İşyerinde pandemi sürecinde artan paklık gereksiniminin paklık için yeni işçi istihdam edilerek değil, üretimde çalışan bayan personeller ortasında paylaştırılarak “halledilmeye” çalışıldığını anlatan bayan çalışanlar, örnekler veriyor:
“Fazla maske verilmesi ve tuvaletlerin daha sık temizlenmesi dışında bir tedbir yok. Hatta bu ekstra paklığı de biz personeller ortasında paylaştırdılar, biz yapıyoruz. Kâfi değil yani.” (Ankara, havalandırma sistemleri üreten bir fabrikada taşeron personel, yaş 50)
“Mutfaklarımız çok pis. Bizim kısımdan bayanlar seçildi, onlar mutfakları temizliyor. Çayı bile onlar koyuyor. Pazar günleri de dahil. Paklık için işçi almıyorlar, personeller hem çalışıyor hem de öbür paklık işlerini yapıyor. Tuvaletleri bile biz temizliyoruz.” (Bursa, dokuma fabrikasında kalite operatörü, yaş 52)
ÇALIŞMA MÜDDETİ BELİRSİZLEŞTİ
Rapora nazaran çalışma saatlerinde değişim yaşayan bayanların oranı yüzde 44,8. Bayanlar hafta sonu yasakları nedeniyle çalışma müddetlerinin belirsizleştiğini, pandemi önlemi ismi altında uygulamaya konan esnek çalışmanın çalışma müddetlerini uzattığını ortaya koyuyor. İstanbul’da büyük bir dokuma markasının deposunda çalışan 35 yaşındaki bir bayan “İnternet satışına çalışan kısımlarda artış oldu. Öbür kısımlarda azalma yaşandı. Pandemi münasebet gösteriliyor. Çalışma saatlerimiz tıpkı lakin hafta sonu çalışma kalktı. Mesailer kalktı. Daima NÜT’e (nakdi fiyat desteği) çıkartılıyoruz” diyor.
Büro/ofis işçilerinin ortasında yaygın olan meskenden çalışma uygulamasının da belirsizliğin kaynaklarından biri olduğu vurgulanıyor. Sıhhat ve bakım hizmetlerinde ise çalışma saatleri insan vücudunun sonlarını aşan bir boyuta varmış durumda: “Pandemi sürecinde vardiyalar kurumda kaldığımızdan ötürü 18 saat; bazen bunu da aşan çalışma saatlerimiz kelam konusu oluyor.”
ÖNLEM LAFTA, MOLALAR RAFTA, YEMEK AYAKTA!
Salgın şartlarında daha fazla molaya muhtaçlık duyulduğu açıkken, görüşülen personel bayanların yüzde 88’i kâfi mola mühletinden yoksun olduklarını ortaya koydu. Bayanların bir kısmı ise pandemi öncesinde de mola müddetlerini kullanamadıklarını ya da çok az molaya çıkabildiklerini, artık fiilen molaya çıkmanın imkansızlaştığını belirtti. Ayak üstü ya da masa başı karın doyurmak neredeyse olağanlaşmış.
İzmir’den belediye emekçisi bir bayan anlatıyor: “Öğle yemeği yarım saate düştü. Her yer kapalı olduğu için öğlen yemeğini de meskenden getirip işyerinde yiyoruz.” Aydın’dan dokuma emekçisi bir bayan “Sadece yemek molası var, devlet aslında yarım saatlik bir mola veriyordu. Ancak 18 saatte bir makinaları birbirimize devretmemiz için, işin aksamaması için molalar 10-15 dakikaya düşürüldü” diyor.
TIPKI İŞİ YARI SAYIDA EMEKÇİYE YAPTIRAN PANDEMİ FIRSATÇILIĞI!
Raporda görüşülen bayanların yüzde 39’u iş yoğunluğunda besbelli bir artış yaşandığını söylüyor. İstanbul’dan besin personeli bir bayan “Daha az işçiyle daha çok iş yaptırılmaya başlandı, pandemiden evvel yapılan iş şu anda neredeyse yarı yarıya bireyle yapılıyor” diye anlatıyor.
Metal ve elektrik-elektronik işkolunda çalışan bayanların anlatıları da çalışanlar ortasında Kovidli sayısı yükseldikçe, şimdi hasta olmayan personellerin üstüne yük bindirildiğini ortaya seriyor: “Mesai saatlerimiz artmadı ancak iş yükümüz arttı. Pandemiden ötürü rahatsızlanan arkadaşlarımızın yerine biz bakmak durumunda kaldık. İşler yetişmeyince de bir sürü lafa maruz kaldık.” (İstanbul, Esenyurt, elektronik, 28)
Hizmet işkolunda ise “az vakitte daha çok iş” kuralı işliyor. Tekirdağ’dan 37 yaşındaki ofis işçisi bir bayan “Evden de çalışıyoruz. Bilhassa muhakkak bir periyotta çok yoğunluk oluyordu ve bunu olağanda 8 saatte yaparken artık 4 saatte yapmaya çalıştık. Bu da iş yükümüzü artırdı” diyor. Bayanların bu şartlara katlanmak zorunda kalmasının nedeni ise iş garantisinin yokluğu ve işten çıkarılma korkusu.
Çalışanlara birebir anda öbür personellerin işlerinin yapılması dayatılırken, bir yandan kontratlı personel alımları yapılıyor. “4 tezgâh bakarken artık 6-7 tezgâha bakmaya başladık. [İş yoğunluğu] neredeyse yüzde 30 arttı. Eleman olmadığı için 2-3 kişinin yükünü tek bireye yıkıyorlar. Daima işten çıkanlar, işe girenler değişiyor. Şu an İŞKUR’dan gelenler çok fazla. Son vakitlerde işe girenlerin birçok İŞKUR’dan geliyor. İşveren esasen parasını ödemiyor, onun da lehine oluyor. Biri işverenin radarına yakalandığında çabucak fiyatsız izine gönderiyorlar, emekçi istifa edene kadar fiyatsız izinde bırakıyorlar.” (Bursa, dokuma, yaş 47)
İŞYERİNDE TACİZ, ÜSTÜNE ‘BEN ATILIRIM’ KORKUSU
Pandemi müddetince işyerinde izlenme ve denetlenmenin yaygınlaştığını gösteren rapor, ağır çalışma şartlarına itiraz edildiğinde baskının ağırlaştığına işaret ediyor: “İşte yanılgı yaptığımızda kimi ustabaşları azarlıyor. Kendi üzerindeki baskıyı bizim üzerimize gelerek üzerinden atmaya çalışıyor” (İstanbul, dokumacılık, 24)
İşyerinde tacize uğrayan bayanlar, cezalandırılma riskiyle ses çıkaramıyor. Taciz kelam konusu olduğunda “tutanak yeme” ve “işten atılma” korkusu belirleyici.
“Çok fazla erkekle çalışıyoruz. İş isterken ‘güzelim bana iş versene’ diyerek iş istiyorlar. Bunun üzere bir sürü olay yaşadım. Hengame ede ede çözüyorum. Geçenlerde bir olay yaşadım. Çalışan arkadaşlardan biri Kürtçe bir şeyler söyledi. Bir oburu güldü. ‘Sen ne dedin?’ diye sordum. ‘Güzel kardeşim, nasılsın, iyi misin? dedim’ dedi. … zorlayınca söyledi. ‘Sen çok hoş bir bayansın. Benim sevgilim olsana’ demiş. Küfür ettim, yürek edip şikâyet edemediler. Şikâyet etse işten atılırdım. O an ben şikâyet etseydim iki şahidim vardı. Lakin en fazla tutanak yerdi, işten atılmazlardı diye düşündüğüm için şikâyet etmedim.” (İstanbul, depo, yaş 35)
Tacize karşı en büyük direnç sistemi ise dayanışma ve sendikalı yerlerde buna daha çok itimat duyulduğu görülüyor. Kocaeli’de bir metal fabrikasında çalışan 32 yaşındaki bir bayan “Ustabaşının bu türlü şeyleri oluyordu. Şikâyet edip kısımdan attırdık” diyerek örnek veriyor.
“YÜKÜM İKİ KATINA ÇIKTI, REKLAM İZLERKEN BİLE AĞLIYORUM”
Raporda görüşme yapılan 680 bayanın yüzde 77’si meskendeki işlerine ayırdıkları vaktin arttığını söylüyor. Bayanların yüzde 34’ü dinlenme vakitlerinin pandemi öncesine nazaran azaldığını belirtiyor. Yüzde 95’i salgın öncesine nazaran daha yorgun ve tükenmiş olduğunu söylüyor.
İstanbul’dan depo çalışanları anlatıyor:
“Pandemi devrinde yüküm iki katına çıktı. İşten çok konutta yorulduğumu hissediyorum. Hem baş olarak hem de vücut olarak dayanılmaz derecede yıpranmışlık hissediyorum. Bir reklamı, bir diziyi izlerken bile kendimi ağlarken buluyorum.”
“Bitmişlikleri oynuyorum derler ya o durumdayım. Pandemi öncesinde zati hayatımız zordu artık iki katı zorlaştı. Çocuğum gereksinimleri için aslında çalışıyorum. Yetişebilmek için mesaiye kalıyorum. Çocuğun meskende tek kalacağı kanısı kafayı yediriyorken buna bir de eğitim alamıyor olması eklendi. Her şeye birden yetişmeye çalışıyorsun. Bu da hudutlarımı alt üst ediyor.”
“Sürekli çalışıyorum. Kendime yalnızca banyo yaparken ve oje sürerken vakit ayırabiliyorum. Kendim için bir şey yapmak istesem onda da sabah erken kalkmam lazım, tekrar uykudan fedakârlık yapıyorum.”
Ağır yükler bazen işi bırakma noktasına getirse de, bayanlar çalışmak zorunda olduklarını belirtiyor. Nedenini ise rapordaki şu sayı ortaya koyuyor: Bayanların yüzde 89’u pandemi öncesine nazaran konutun gereksinimlerini karşılamakta daha fazla zorlanıyor. Bursa’dan bir dokuma emekçisi durumu “Çok istemişimdir işten çıkayım. Lakin hiç yapamadım. Bazen kendi banyomu bile geciktiriyorum. Kendime ayırdığım özel bir vaktim yok” diye özetliyor.
Bayanların çalışmayla ilgili beklentilerini ve ortak hislerini ise İstanbul’dan bir dokuma personeli bayan tabir ediyor: “Öyle bir bahtım yok. Hiç de işten ayrılmayı düşünmedim. Daha hoş koşullarda çalışmak istedim.”
ÇOCUKLARIN ÜSTÜNE KAPIYI KİLİTLEYİP İŞE GİDİYORLAR
Pandemi sürecinde bayanların büyük kısmı, çocuklarının bakımını büyükanne takviyesiyle sağlayabilmiş. Çocuğu olan bayanların yüzde 29’u çocuklarını meskende yalnız bırakmaktan öteki deva bulamamış.
Bayanların yüzde 78’i “kaygı/endişe”, yüzde 53’ü “gerginlik/sinirlilik”, yüzde 51’i ise “mutsuzluk” duygusu yaşadığını belirtiyor.
“HERKES KONUTTA, MADDİ ZAHMETLER, GERGİNLİK HAD SAFHADA…”
Rapor, salgının hane içindeki ömürleri ve bağlantıları nasıl etkilediğine ait de datalar sunuyor. Bayanların yüzde 38’i salgında münasebetlerin olumsuz istikamette, yüzde 11’i ise olumlu istikamette değiştiğini tabir ediyor. Olumsuz değişimler, aile bireyleriyle görüşememek, aile içinde gerginlik, tahammülsüzlük ve tartışmaların artması, maddi sıkıntılar ve geçim tasası olarak söz ediliyor. Kocaeli’den bir depo çalışanı “Ailemin yüzünü dahi göremedim. Ruhsal olarak kendimi yalnız hissediyordum” derken, İzmir’den bir hemşire “Çocuğumdan 3 ay farklı kaldım. Bu müddette aile bağlarımız zedelendi” diyor.
“HAYATIMDA BİRİNCİ KERE PANDEMİDE DAYAK YEDİM”
Bayanların yüzde 79’u pandemide bayanlara yönelik şiddetin arttığını söylüyor. İstanbul’dan bir metal çalışanı “Ben hayatımda birinci sefer eşimden dayak yedim” derken, bir paklık personeli ise “Geçim derdinden eşimden şiddet görüyorum. Daha evvel şiddete maruz kalmamıştım. Zira birbirimize çok vakit ayırmıyorduk” diyor. Bayanlar, yakın etraflarında de şiddetin arttığını belirtiyor. Gebze’den bir petrokimya personeli “İş yerinde eşi tarafından şiddete maruz kalan arkadaşım var. Üstelik ailesi de yanında olmadı. Biz yanında olup dayanak olmaya çalıştık. Hatta başörtüsünü çıkarıp artık açık olmak istediği için kendi ailesi saçını kesti” diye anlatıyor.
“SENDİKALI OLSAYDIM TAHMİNEN PAHA GÖRÜRDÜM…”
“Pandemi devrinde şartları ve zorlukları düşündüğünüzde, sizce sendikalı olmakla, sendikasız çalışmak ortasında bir fark var mı?” sorusuna, “var” diyenler yüzde 66, “yok” diyenler yüzde 27 oranında. Bayanlar en çok “hakları kullanmak”, “güvence”, “birlik ve dayanışma” için sendikalı olmanın değerli olduğunu lisana getiriyor. İstanbul’dan, 50 yaşındaki bir dokumacılık personeli şöyle anlatıyor:
“Elbette ki sendikalı iş yeri ve sendikasız işleri ortasında fark var. Sendikalı iş yerinde çalışsaydım bu kadar çok baskıya maruz kalmazdın. Makinacı olduğum halde ‘Hadi şu yerleri de süpür, haydi şu kolileri de kaldır diyemezlerdi. Benim yaptığım iş aşikâr olurdu…”
Sendikalı bayanlar, pandemi periyodunda hijyen, muhafaza, iş teminatı ve fiyatlı müsaade konusunda kazanım elde etmiş.
Fakat rapordaki anlatılar, pandemi periyodunda sendikalarından gereksinim duydukları takviyesi göremeyen çok sayıda bayan olduğunu da ortaya koyuyor. “Sendikalıyız lakin sendikasız gibiyiz. Sendikaya güvenmiyoruz, sendikaya ulaşamıyoruz. TİS süreci yaşıyoruz. Mutabakat sağlanamadığı için ikramiyelerimiz kesildi. Kesinti neden yapıldı, ne vakit ödenecek belirli değil. Artırımlar, aldığımız paralar çok düşük. 16 yıldır çalışıyorum, en iyi elemanlardanım, en yüksek maaş alanlardanım lakin aldığım para minimum fiyat.” (Eskişehir, dokuma personeli, yaş 34)
“BİRLİK OLDUK, KAZANDIK”
“Pandemi sürecinde işyerinizde çalışma arkadaşlarınızla ortak hareket ederek elde ettiğiniz bir kazanım oldu mu?” sorusuna bayanların yüzde 77’si ‘hayır’, yüzde 20’si ‘evet’ karşılığı veriyor. Kazanım elde edenlerin büyük kısmı işyerinde alınması gereken hijyen tedbirlerini (maske/siperlik dağıtılması, tek kullanımlık plastik bardak verilmesi, masalar ortası paravan konulması vb.) birlikte hareket ederek sağladıklarını söz ediyor.
Çalışma şartlarının ağırlaştırılmasına, sömürü ve baskıyı artıran uygulamalara karşı da çeşitli kazanımlar kelam konusu. Tekirdağ’dan 51 yaşındaki plastik personeli “12 saat çalışmamak, cumartesi gece vardiyasında 8 saat çalışmak için imza topladık” derken, Adıyaman’da 22 yaşında bir dokumacılık çalışanı “Müdürün bize hakaret etmesinin akabinde bütün arkadaşlarla birlikte kararlaştırıp çalışmayı durdurduk. Müdür gelip özür dileyene kadar işbaşı yapmadık” diye anlatıyor.
İŞYERİNDE HAK HAREKETİ: YÜZDE 75 “EVET”
Dikkat alımlı bir sayı da “Pandemi devrinde işyerinizde bir hak için aksiyon yapılsa katılır mıydınız?” sorusuna bayanların yüzde 75’inin “evet”, yüzde 19.5’inin “hayır” karşılığı vermesi. Katılmam karşılığı veren bayanların en büyük münasebeti ise “işten atılma korkusu.”
Anket yapılan mülteci ve göçmen bayanlar ise işyerlerinde bir hak gayreti olduğunda katılacaklarını lakin başka personellerin kendilerine yaklaşımından çekindiklerini ortaya koyuyor. Gebze’de 20 yaşındaki Suriyeli besin emekçisinin kelamları bu durumun özeti: “Katılırım. Fakat ben Suriyeliyim. 7 yıldır birçok yerde çalıştım. Beşerler nasıl desem bana berbat bakıyor. Bana güvenirler mi bilmiyorum. Ben onlara güveniyorum. Birbirimize güvenmeliyiz, birbirimizin aynısıyız, zira çalışma şartlarımız çok güç nitekim.”
SORUMLU: DEVLET-PATRON İŞ BİRLİĞİ
“Sizce personel ve işçilerin pandemi şartlarında yaşadıkları zorlukların sorumlusu kim?” sorusuna bayanların yüzde 72’si hükümet, yüzde 10’u patron, yüzde 6’sı hiç kimse, yüzde 2’si hepsi karşılığını veriyor.
“Sorumlu hükümet” cevabını verenler ortasında en çok lisana getirilen mevzu; işverenlere teşvikler verilirken emekçilere fiyatsız müsaade ve kısa çalışma dayatılması: “En büyük sorumlu devlet, patrona de bu kadar rahatlığı veren devlet. Çarkın içinde ezilen tekrar emekçi. Yasal düzenlemelerin tesiri yok. Teşvikler işverenlere yapıldı. Kısa çalışma ödeneğinde de işverenler kazandı. Devlet yalnızca işvereni koruyor.” (İstanbul, metal işçisi)
Cumhuriyet
