Deneyimli diplomat Ümit Pamir: Dış politikada al gülüm ver gülüm olmuyor

NEDEN ÜMİT PAMİR? Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun olduğu yıl Dışişleri Bakanlığı’na girdi. Gümülcine Konsolosluğu, cumhurbaşkanlığı devrinde Fahri Korutürk’ün özel kalem müdür yardımcılığını yaptı. 1991-1995 ortasında Cezayir Büyükelçiliği, 1995-1997 yılları ortasında Atina Büyükelçiliği, 1997-2000 yıllarında Başbakan Mesut Yılmaz ve Bülent Ecevit’in dış siyaset başdanışmanlığı, 2000-2004 yıllarında BM Daimi Temsilciliği vazifelerinde bulundu. KKTC için tarihi ehemmiyet taşıyan Bürgenstock görüşmelerinin mimarlarından. 2004-2006 yıllarında NATO Daimi Temsilciliği, 2007 yılında Dışişleri Bakanlığı Müşavirliği misyonuna getirildi ve birebir yıl emekli oldu. Amerika Lideri Biden’in, “Ermeni Soykırımı” açıklaması üzerine bize de tecrübeli diplomata sormak kaldı.

– ABD Lideri beklendiği üzere diyeceğini dedi. “Soykırım” noktasına nasıl vardık?

Büyük bir düş kırıklığı ve infial yaratacak. Yansılar çok olacaktır. Biz Amerika’da lobi faaliyetlerimizi mali imkânlarımız hudutlu olduğu için üst kademelerde senatörler ve Kongre üyeleri seviyesinde tuttuk. Yani üstten aşağıya bir lobi faaliyeti yürüttük. Halbuki imkânımız olsaydı ve lobi faaliyetlerini eyaletler seviyesinde yapabilseydik tahminen de “soykırım” sözlerinin okul kitaplarına girmesini önleyebilirdik.

– Ne vakittir okul kitaplarında?

1990’lı yıllardan bu yana birçok eyalette okul kitaplarına girdi.

– Bunu niye bu kadar önemsemek gerekiyor?

Eyaletlerde bu kitapları okuyan çocuklar “Türkler soykırım yaptı” algısıyla büyüdü. Onların oy peşindeki Kongre üyelerine yönelik baskıları arttı. Her 24 Nisan’da bu daha da hissedildi. Biden üzere, oy peşindeki popülist öteki bir önder de bunu yapabilirdi, zira iki sene sonra seçimler var. Birinci neden bu. İkincisi, Türkiye’nin bugün bölgesinde ve Batı açısından içinde bulunduğu pozisyon. Maalesef bu çok parlak bir durum değil. Eski yükünü kaybetmiş üzere algılanması nedeniyle ABD Lideri nezdinde “Bizim Türkiye’yi kollamamız gerekir” üzere bir yaklaşıma yol açmadı. “Komşuları tarafından sevilmiyor, Batı tarafından sevilmiyor; bunu her şeye karşın dikkate almam gerekir” üzere bir durum da olmadı. 43 yıllık meslek hayatımda her 24 Nisan yaklaşırken “ABD ne diyecek” diye düşündük. ABD bunu her vakit siyasi bir baskı aracı (manivela) olarak kullandı. Alışılmış bu bahiste kapalı kapılar arkasında neler yapıldı bilmiyorum lakin ABD’nin bunu başımızda bir manivela olarak kullanıp bizden ödünler istemiş olabileceğini dahi düşünüyorum.

NE KADAR HAKLI OLURSAK OLALIM, BU SİYASİ BİR KARAR

– Biden’ın konuşmasında şu cümledikkat cazip: “Osmanlı devri Ermeni soykırımında ölenlerin hayatlarını hatırlıyor…” Bu vurgu diplomasi lisanında nasıl bir mana taşıyor?

Bir defa konuşmada her ne kadar Osmanlı devri dese de bunu, Ermeni lobileri Amerikan mahkemelerinde tazminat ve toprak talebi için “Elimizde liderin bir beyanatı var” diyerek kullanmaya kalkışacaklardır. Tarihi dokümanlara dayanmayan, hukukî açıdan da desteği olmayan bir tavır olsa da bu yola başvurabileceklerdir. Örneğin Amerikan mahkemelerinde AİHM kararının Amerikalı yargıcı bağlamadığını, liderin sözünün kâfi olduğunu söz edeceklerdir. Tarih ve hukuk açısından ne kadar haklı olursak olalım, unutmayalım ki bu siyasi bir karardır.

– Pekala, “Osmanlı” tabiri Türkiye açısından nasıl kabul edilmeli?

“Bu Osmanlı devrinde olmuştur, çağdaş Türkiye’yi bundan sorumlu tutamayız” demek istiyor. Ayrıyeten “Bunu suçlamak için değil, olanların asla tekrarlanmamasını sağlamak için yapıyoruz” diyor. Bizim için kahır şu: Dedelerimizin yaptığını kabul edecek miyiz? Osmanlı’nın torunu olduğumuza nazaran, Biden dedelerimizin katil olduğunu söylemiş oluyor. Bizim için güç olan bu; mahkemeye çıkıp “Bunu dedelerimiz yaptı” diyemeyiz. Söyleşimizin başında “Bunu Amerikalılar tahminen de bize karşı manivela olarak kullanmış olabilirler” dedim ya, artık de bu baskı aletini yargı süreçleri sırasında kullanabilirler. “Bu bahiste şöyle davranmazsan, bizim mahkemeler de yorumlarında hür kalırlar” biçiminde bir tavır alabilir. Her halükârda Türk-Amerikan alakaları çok önemli bir buhrandan geçmektedir, buna yeni bir mevzu eklenmesi talihsizlik olmuştur.

– Dışişlerinde olsaydınız, sizin için ABD ile aramızdaki en büyük sorun hangisi olurdu? Soykırım tartışmaları mı, F-35 krizi mi?

S-400 alımını yanlış buluyorum. Sorunlu bir süreç. Ekonomik manada da sıkıntı bir periyottan geçiyoruz, pazarlık gücümüz olduğunu söyleyemem. Bize borç verecek kimseler de ortada yok. S-400’ü almasaydık Amerika bize karşı daha hassas davranabilirdi diye düşünüyorum.

– Biden, metinde İstanbul değil, Konstantinopol diyor, niçin?

Yaşlılığın getirdiği bir lisan sürçmesi olarak görüyorum. Bizans’ın başşehri manasında kullandığını düşünmek istemiyorum.

– Biliyorum, siz müttefik sözünü sevmiyorsunuz fakat yıllardır Türkiye-ABD iyi birer müttefik kelamını duyarız. Bu açıklamayla ABD, Türkiye’yi gözden çıkardığını mı söylüyor?

Ben müttefik değil, stratejik ortak kelamına karşıyım. Bir sefer stratejik ortak olmanız için yaşamsal hususlarda “Ne yaparsanız yapın arkanızdayım” demesi lazım. Örneğin İsrail, hatta biraz İngiltere için bu böyledir. Biz çıkarları örtüştüğü ölçüde stratejik işbirliği yapan, iki müttefik durumundayız. Sorunuza gelecek olursam: Amerika’nın bölgeye bakışındaki değişikliğe de işaret etmek istiyorum: Amerika’nın bölgeye ait iki telaşı var: Biri İsrail’in güvenliği, oburu de Amerika’nın rakip gördüğü Çin’in Ortadoğu’nun hidrokarbon kaynaklarına sınırsız erişimini engellemek. Bildiğiniz üzere Ortadoğu’daki hidrokarbonlara en bağımlı ülke Çin. Münasebetiyle Ortadoğu’ya ilgisi eskisi üzere olmayacak. Bu, ister istemez ABD’deki birtakım etraflarda Türkiye’nin kıymetinin sorgulanmasına yol açtı. Sizin NATO’da en üst seviyede altına imza attığınız dokümanlarda Rusya bölgede bir tehdit olarak görülüyor. Hasebiyle Türkiye, Rusya’ya karşı caydırıcı niteliğini müdafaası gerekirken S-400’leri almakla bu pozisyonu zedeliyor. Bu ise ABD ile ilgilerimizi adeta al gülüm-ver gülüm haline sokmaya yöneltiyor. Yani adeta bir ticari bağlantıdaki üzere…

– ABD açısından bu açıklamayı nasıl yorumlarsınız?

Çok vahim bir karar. Seçmen tasasıyla yapılmış, dar görüşlü bir tavırdır ve çok yanlıştır. Son derece çalkantılı bir bölgede 10 yıllar boyunca müttefikliğini kanıtlamış Türkiye’yi ve onun kamuoyunu rencide etmiştir. Ayrıyeten örneğin ortak bir tarih komitesi usulüyle Türk-Ermeni bağlantılarını onarma yolundaki eforları da uzun yıllar sekteye uğratacaktır. Artık “NATO’dan çıkalım” diyen çevreler de sesini daha yüksek çıkaracaktır. Bu karar Türkiye’deki tüm bölümleri küstürmüştür.

– İş NATO’dan çıkmaya kadar varır mı?

Uzun yıllar NATO’da misyon yaptım. Maalesef birçok üye ülke Türkiye’yi yüzde yüz güvenilecek bir pozisyonda görmüyor. Demin dediğim üzere, bizde de “NATO’dan çıkalım” diyen seslerin yükseleceğini iddia edebiliriz. Bu bahse yaklaşımımızı belirlerken ulusal çıkarlarımızı her şeyin üzerinde tutmamız gerektiğini düşünüyorum.

– Cuma akşamı, Biden “soykırım” demeden evvel iki ülke dışişleri, Erdoğan ve Biden’ın NATO tepesinde bir ortaya geleceğini açıkladı. Nasıl okumalı?

Bakın zati “Meds Yeghern” lafı Ermenice soykırım demek. Amerikan liderleri bunu son yıllarda kullanmaya başladılar. Orada yapılan bir söz oyunuydu, “İngilizce demeyelim, ne dediğimi Ermeniler anlar” demekti. Yani konu Ermenilerin eline koz vermekse, bu çok evvelden verilmişti. Biden da “Madem benim seçmenim bunu çok istiyor, önümde de seçimler var, ben bunu yapayım, muhtemelen Türkiye bunu sineye çeker” diye düşünmüş olabilir. Muhtemelen ortalarındaki konuşmada da “Ben bunu diyeceğim kusura bakma fakat hazirandaki dorukta bundan sonra karşılıklı çıkarlarımızı nasıl şekillendireceğimizi ele alırız” demiş olabileceğini düşünüyorum. Biden, bu periyotta Amerika’daki Ermeni- Rum-Yahudi lobilerinin Türkiye’ye karşı bir tavır içinde olduklarının farkında. Ayrıyeten dayanılmaz bir Yunan hayranıdır, “Kendimi ikinci vatanımda hissediyorum” biçiminde konuşmaları vardır. Gördüğünüz üzere Türk-Amerikan alakalarının daha da batağa girmesini isteyen birçok mihrak bulunmaktadır. Örneğin geçmişte bu bahiste bize büyük takviye veren İsrail lobisinin de dayanağından mahrum kaldık.

– Yahudi lobisinin yükü daha evvel kullanıldı mı?

Doğal. Bugün bunu kaybetmemiş olsaydık, “soykırım” dememesi için önemli bir uğraş harcarlardı. İsrail, Suriye, Irak, Yunanistan, Kıbrıs ile bağlarımız berbat, Rusya vakit zaman seviyor, vakit zaman kulağımızı çekiyor. Bölgedeki pozisyonumuz eskisi üzere, yani İsrail ve Mısır dahil komşularımızla ilgilerimiz iyi olsaydı Biden daha dikkatli davranırdı.

TÜRKİYE YUMUŞAK GÜCÜYLE DİKKAT ÇEKERDİ

– Tam da oraya gelmek istiyordum: Geçmişte “monşerler” diyerek küçümsenen diplomatlar bugün olmadığı için mi bütün dünyayla kavgalıyız?

O monşerlerin söylediklerini başta dinliyorlardı. Sonra “Her şeyi biz biliyoruz” yanılgısına kapıldılar, monşerleri dikkate almamaya başladılar. Şu anda da Dışişleri Bakanlığı’nda o monşerlerin yetiştirdiği yeni nesil yetenekli çırakları mevcut, lakin dikkate almıyorlar; kendi danışmanları var. Dış politikayı örneğin dinî vesaire üzere öbür eksenlerden çıkarıp salt ulusal çıkar yörüngesine oturtmadıkça adeta ticari bir münasebete çevirirsiniz. Dış siyaset her vakit al gülüm-ver gülüm olmuyor. İşin içine faal bir formda kullanabileceğiniz yumuşak güç de giriyor.

– Aslında Türkiye’nin çok esaslı bir diplomasi geleneği var. Lakin bir müddettir rafa kalktı. Hâkim Bağış’ın büyükelçi olduğu bir periyodu yaşıyoruz…

Düşünebiliyor musunuz? Hakkında kendi kamuoyunda birtakım şayialar olan birisi büyükelçi olabilir mi? Siz Çek Dışişleri olsanız bu kişiyi dikkate alır mısınız?

– Mısır’la da aramız uzun vakittir açıktı, artık münasebetler yine onarılmaya çalışılıyor…

Mesela size diyorlar ki: “Şişli’nin en hoş kızı İpek Hanım…” Siz de aynaya bakıyorsunuz ve “Hakikaten Şişli’nin en hoş kızı benim” diyorsunuz. Öylesiniz de… Fakat bir mühlet sonra aynaya bakıp “Bir dakika ya, ben yalnızca Şişli’nin değil, İstanbul’un da Türkiye’nin de bölgenin de en hoş kızıyım” dediğiniz vakit sizde ruhsal travmalar başlar ve birtakım önemli yanılgılar yapmaya başlarsınız. Bizim durumumuz da galiba biraz bu. Türkiye bölgesinde yumuşak gücüyle dikkat çeken bir güçtü. Komşularıyla arabuluculuk yapan bir ülkeydik. Ancak siz yumuşak gücünüzü değil, kaba güç kullanmaya başladığınızda, o artık iyi komşuluk çerçevesinden çıkıyor. Galiba artık bu biçimde sıkıntılarımızı çözemeyeceğimizi anlamaya başladık. Mısır, İsrail ve Suriye’yle başlayan temaslar umarım bunun göstergesidir.

AMERİKAN YARGISI TESİR ALTINDA KALABİLEN BİR YARGI DÜZENEĞİDİR

– Soykırımı Fransa’nın tanımasıyla ABD’nin tanıması ortasında bir farktan kelam edilebilir mi?

Fransa parlamentosu bu kararı geçirdi lakin Anayasa Mahkemesi “Bu, tarihe ait bir karardır, söz özgürlüğüne karşı bir durum alamazsınız” dedi. Amerika’daysa lider, yürütmenin de başı olduğu için durum farklıdır. Öte yandan Halkbank olayında görüldüğü üzere Amerikan yargısı da tesir altında kalabilen bir yargı sistemidir. Amerikan yönetimi “O kadar ileri gitme, ben Osmanlı periyoduna ilişkin soykırım dedim, benim tabirime dayanarak tazminat diye mahkemeye başvururlarsa sen bu temelden mahrumdur diyebilirsin” diye yargıçların kulağına fısıldayabilir.

İNCİRLİK’İN KAPANMASI İŞİMİZE GELİR Mİ?

– Bundan sonra ABD ile bağlantılarda ne yaşanır?

Bundan sonra inşallah her iki ülke de tamir edilemeyecek adımlar atmaz. Biz olağan ki reaksiyon göstereceğiz. Bunu yaparken fevri davranmayıp, uzun vadeli düşünüp stratejik çıkarlarımızı gözetmeliyiz. ABD’ye “bu yarayı kapatacak adımlar atmasını” söylememiz gerekir. Umarım Ankara’daki Amerikan Büyükelçiliği de Türkiye’nin duyduğu kızgınlığı rapor ediyor, bundan sonra tamir etme tarafında adımlar atılması gerektiğini Washington’a bildiriyordur.

– İncirlik kapatılır mı?

Şöyle düşünmemiz lazım: “İncirlik’in kapalı olması bizim işimize gelir mi, gelmez mi? Bizim Amerika’ya reaksiyon göstermemiz doğaldır. Bu reaksiyonun Amerika’yı üzmesi gerekir fakat aldığım kararın uzun vadede bana ziyanı olacaksa bunu da düşünmem gerekir.” Biden ile haziranda görüşecek Sayın Erdoğan’ın, kendisine Türk halkının derinden yaralandığını anlatacağını ve “İlk adım sana düşüyor” diyeceğini varsayım ediyorum.

Cumhuriyet