Neden Ömer Madra? Ortaokulu English High School, liseyi Robert Kolej’de bitirdi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden sonra birebir fakültenin milletlerarası hukuk kürsüsünde insan hakları hukuku konusuna odaklanarak 13 yıl öğretim üyeliği yaptı. “Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi ve Ferdi Müracaat Hakkı” konusunda doktorasını tamamladı, Hollanda, İsviçre ve İsveç’te memleketler arası hukuk, milletlerarası bağlantılar ve insan hakları alanlarında araştırmalar yürüttü. 1982’de üniversitedeki misyonundan “ilkesel” nedenlerle istifa etti; gazetecilik, müelliflik yaptı. İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde memleketler arası bağlantılar ve milletlerarası hukuk kollarında öğretim üyesi olarak misyon aldı. Emekliye ayrıldığı 2012’ye kadar globalleşme, global ısınma, iklim krizi, memleketler arası alakalar, memleketler arası etraf siyasetleri mevzularında dersler verdi. 1995’te Açık Radyo’nun kurucu ortakları ortasında yer aldı. Türkiye iki haftadır yangınlarla çaba ediyor. Daha yeni yeni kontrol altına alınan felakette beşerler acı son yaşadı, canlılar yok oldu, ormanlar küle döndü. Pekala, yangından kabaran ırmaklara kadar bu felaketleri neden yaşıyoruz? Bu türlü bir soru çok acı bir faciayla yine gündeme gelince bize de, çeyrek yüzyıldır akıbetimiz hakkında ısrarla ihtarlarda bulunan, global ısınma ve iklim değişikliği konusuna dikkat çekmek için büyük efor harcayan iklim aktivisti Ömer Madra’ya sormak kaldı.
– Yıllardır uyarıyorsunuz. Birinci ne vakit “iklim krizi” ya da “küresel ısınma” dediniz, hatırlıyor musunuz?
Orhan Pamuk, Yeni Hayat romanının açılış cümlesinde der ya, “Bir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti” diye. Bill McKibben’ın kaleme aldığı Doğa’nın Sonu (The End of Nature) kitabını okuduktan sonra benim de hayatım değişti. 1990’ların başlarında olmalı. Sonraki yıllarda McKibben’la bir dostluk da geliştirdik. Nitekim yeryüzünde bundan daha kıymetli öbür bir mevzu yok. O kadar az vaktimiz kaldı ki, yakında konuşamayacak ve hiçbir şey yapamayacak hale gelebiliriz. Felaket tellallığı yapmak için söylemiyorum. 1995’te Açık Radyo’yu kurduk, 1997’de, “küresel ısınma” demeye başladık. Dünyadaki iklim değişikliğinin önemli felaketlere yol açabileceği konusundaki bilimsel araştırmaların haberlerini her sabah açık gazete programında konuşuyorduk. Yanılmıyorsam Endonezya’nın Borneo Adası’nda büyük bir felaket olmuştu. Sıcak dalgası ve yangınlar birçok canlının vefatına yol açıyordu. O vakit Profesör Mikdat Kadıoğlu, dinleyici olarak bizi aradı ve “iklim sorunu” sözünü kullandı, ben de “O kadar iyi biliyorsanız gelin, radyoda program yapın” dedim; o da “Peki” dedi çabucak ve uzun mühlet yaptı.
-Bill McKibben, global ısınma üzerine birinci kitabı yazan etraf aktivisti, müellif ve akademisyen… 2009’da, kurucularından olduğu 350.org’un 181 ülkede 5 bin 200 eşzamanlı gösterisinin tertibine liderlik etti. 350’nin manası nedir?
Bilimsel bir ölçü: Atmosferdeki sera gazları (CO2, metan vb.) yoğunluğu en fazla 350 ppm (milyonda parçacık) olmalı. Şu anda yaklaşık 417 ppm ölçülüyor. 1800’lerin ortalarında geçilen sanayi çağı öncesinde, global CO2 ortalaması 280 ppm idi. Bir milyon yıldır da 300 ppm’yi hiç geçmemişti. Ancak sanayi çağı ile, yani kömür, petrol, gaz yakılmaya geçilmesiyle birlikte muazzam bir değişiklik oldu. Sera gazları dünyayı battaniye üzere sardı. Şu anda yaşamakta olduğumuz muazzam yangın, sel, hortum felaketlerinin, görülmemiş sıcak dalgalarının bütün kıtalarda tıpkı anda yaşanmasının sebebi bu işte. Dünyaya global ısınmayı birinci anlatan iklimbilimci James Hansen, azamî 350 ppm’ye dönemezsek, bittik diyor. Bill McKibben, Açık Radyo’da bir söyleşisini şöyle bitirmişti: Dünyanın en değerli sayısı 350, bir gerçeği yansıtıyor. Bu bizim için bir taban çizgisi! Çin, ABD, Türkiye ve Avrupa Birliği, sanayicilerle ve çevrecilerle müzakere edip bu sorunu çözmek zorunda!”
– Global ısınmayı konuşmaya başlamamızın üzerinden 24 yıl geçmiş. “O kadar az vaktimiz kaldı ki” diyorsunuz. Anadolu’da bir deyiş vardır: “Yılan bile toprağı tarta tarta yer…” Biz yılanın yaptığını yapamadık, dünyayı tasarruflu değil hor mu kullandık? Bizi bu hale tüketim mi getirdi?
-Bu kadar ilgi gördüğüne nazaran herhalde artık 400-500 milyonu bulmuştur…
2 milyarı aşkın!… Doğayı mahvetmekten öteki bir işe yaramıyorlar. Beşerler daima tüketiyor, durmadan otomobil yeniliyor, Burada “BBOA” ideolojisi, yani “Bana bir şey olmaz abi” ideolojisi devreye giriyor.
-Dünyanın en zenginlerinin karbon emisyonu konusunda en fakir yüzde 50’den iki kat daha fazla sorumlu olduğu gerçek mu?
Bundan daha da feci sayılar var aslında. İngiliz The Guardian’ın talebi üzerine çıkarılan bir mali tahlil raporu var ve bence her şeyi söylüyor. Dört özel petrol ve gaz şirketinin 30 yıl içinde kârı 2 trilyon dolar. Muazzam bir ölçü değil mi? Fatura iklim değişikliğini ortaya çıkarıyor maalesef. Ve tüm bunlar onlar kârlarını katbekat artırsın diye oluyor.
-Çok garip değil mi; aslında artık de birilerinin ormanları yakma ihtimali, iklim krizinden ve sebeplerinden daha çok konuşuluyor tekrar de?
Enteresan değil mi? Yani teröristler diyorsunuz tamam, pekala kabul edelim. Lakin bu teröristler Türkiye’de bilmem hangi terör kümesine bağlı? Pekala, Yunanistan’da hangi teröristler yakıyor? Şu anda 100’ün üstünde yangın var Yunanistan’da. Keza İtalya’da, Balkanlar’da, Batı ABD’de, Kanada’da… Dünyanın en kadim kasabalarından kimileri birkaç gün içinde yanıp haritadan silindi. Sibirya’da, Amazon yağmur ormanlarında vb. Dünyanın en soğuk yerlerinden Sibirya baştan başa yandı ve yanıyor! Lakin her yerde ve Türkiye’de mangal, terör saldırısı, ihmal vs. ihtimalleri daha çok konuşuluyor.
-Siyasetçileri bir noktaya kadar anlıyorum, bakın hak veriyorum demiyorum, bunu neden yapmadıklarını anlıyorum fakat ya medya… O neden “iklim krizi” demiyor?
Demiyor, zira medya da milyarderlerin denetiminde ve onlar da fosilcilerle iç içe, kucak kucağa. Lakin bakın artık milyarderler birbiri arkasına roketlerini ateşleyip turistik uzay seyahatlerine çıkıyorlar ve medyayı da denetim ediyorlar. ABD ana akım medyasında 2021’in tümünde global ısınmadan bahsedilen haber-makale sayısı, Bezos’un 11 dakikalık turistik uzay seyahatine ayrılan haber sayısından az!
-O uzay seyahatlerine çıkma nedenleri, dünyanın sonunun geldiğini bilmeleri ve kendilerine yeni hayat alanları aramaları mı?
Kendilerine yaşayacak alan yaratıyorlar aslında, satın aldıkları adalardaki kapalı sığınaklarında muhafızlarına nasıl maaş ödeyeceklerini hesaplamakla meşguller. Ben burada distopik mevzulara girmek istemiyorum. Lakin mesela dünyanın gelmiş geçmiş en güçlü bireyi Jeff Bezos, 11 dakikalık bir uzay seyahatine çıktı, milyarlarca dolar harcadı, yüzlerce tonluk karbon kirlenmesi yarattı ve dönüşteki birinci demecinde, “Bu global ısınma ve hava kirlenmesi üzere sıkıntıların hepsini çözmenin yollarını buluyoruz” dedi.
-“Bunları uzaya atacağız” dedi, değil mi?
Tastamam o denli. Yani bunun kadar bilime, akla, sağduyuya karşıt bir şey bulmak güç olur. Bilimden uzaklaşmak için her şey yapılıyor. Daha fazla nasıl tüketebiliriz, bunun yolları aranıyor. Televizyonlarda, radyolarda, gazetelerde, mecmualarda şöhretler bizi oyalıyor. Düşünün ABD, liderini bile bir televizyon yıldızından seçmişti. Trump gerçeklikle bağı olmayan biri ve herkesin gerçeklikle bağını kesecek bir palavra dünya yarattılar. Bu devam ediyor. Türkiye’de de Cumhurbaşkanı “En büyük çevreci biziz” demişti. Antalya’da, Bodrum’da, Marmaris’te ve öbür yerlerde yangın felaketleri hatta faciaları gözler önünde olurken, arılar, atlar, sincaplar, keçiler, kuşlar, ağaçlarla birlikte yok olup giderken, insanların geçim kaynakları sönerken, Cumhurbaşkanı birebir anda Karadeniz’de bir “gaz yakma” merasiminde konuşuyordu. Yakma ve merasim.” Büyük bir zihni çelişki değil mi bu? Biz sera gazını salmaya devam edersek yangınlar yangınları doğuracak. Bu türlü giderse, yakın vakitte gerçekleşeceği bilimsel olarak ortaya konan 3 derecelik sıcaklık artışı dünyada 8 milyar insanı etkileyecek. Yani insanlığın tamamını! Öteki canlı tiplerinin sayısını hiç vermeye çalışmıyorum bile!
-Bu, “Yangınlar Çağı!” mı?
Motamot o denli: Amerikalı tarihçi Stephen Pyne, Ateşin Tarihi isimli artık klasikleşmiş kitabını son datalarla güncelleyip yine yayımladı. “Kış Gelmeyecek. Ateş Çağına Hazırlanalım” başlıklı bir makale yazmıştı bile iki sene önce! Artık onun kelamını ettiği “Pyrocene” periyoduna girdiğimiz daha iyi görülmüyor mu?
-2019’da hükümetler ortası iklim değişiklikleri heyeti, iklim krizinde geri dönülemez nokta için 10 yıl kaldı manasında bir açıklama yapmıştı. Şu an geri dönülemez noktada değiliz sanırım…
Hayır değiliz. Lakin çok da fazla hareket imkânımız kalmadığı da net olarak ortada.
– Ne yaparsak sonucu değiştirebiliriz?
Tümüyle sistemi değiştirmemiz lazım. Mesela Kosta Rika’da mecliste akaryakıt, mazot, dizel; tümüyle petrol eserlerinin kullanımının derhal yasaklanması konuşuluyor. Açık Radyo’nun son yayın broşürüne de koyduk. Genç iklim aktivisti Greta Thunberg, “Benim aksiyon çağrım şu” diyor: “Şu anda net konuşmaya başlamamız ve kendimizi eğitmemiz gerekiyor…” Bilimi öğrenmeliyiz. Greta Thunberg, tek başına başladığı aksiyonu bir senede dünyada 7.5 milyon bireye taşıyan inanılmaz bir figür. Başarmak için farkındalığa gereksinimimiz var. Thunberg, “Sizden bir tek şey isteme hakkım olsaydı elinizden geldiğince çok şey öğrenmeye çalışmak için kendinizi eğitmenizi isterdim, zira şayet değişimi talep eden ve bunları savunan kâfi sayıda insan bir ortaya gelirse o vakit denklemi değiştirici bir sayısal kitleye ulaşırız ve bizi görmezden gelmeleri imkânı ortadan kalkar” diyor.
-Bütün dünya çok büyük bir pandemi imtihanından geçiyor. İklim kriziyle ilişkileri çok konuşuldu. Bugün her taraf yangınlarla yok oluyor, hiçbir şey olağan değil. Yarın yağmur yağacak diye haber çıkıyor ancak o yağmurun da hortumla geleceği söyleniyor. Yeni olağan bu mu, diye sormaktan da korkuyorum.
Evet, bu çok kıymetli bir nokta. Tahlillere odaklanmalıyız, doğayı eski haline getirmeye odaklanmalıyız. Yalnızca iklim krizi değil, birebir vakitte biyoçeşitlilik yok oluyor zira. Tekrar Thunberg’e atıf yapmak istiyorum. “Ne yapacaksak çabucak yapmamız gerekiyor. Tahminen de doğayı tekrar canlandırmak ve tekrar yabanileştirmek, doğayı görme formumuzu değiştirmek için yapabileceğimiz en değerli şeylerden biridir” diyor. Halbuki, insan tabiata parayla hükmetmeye çalışıyor.
– Yani tabiata işverenlik mu taslıyor?
Kesinlikle! Onu bir kaynak olarak görüyor. O denli ki, lisanı bile bu türlü kuruyor. Mesela “deniz mahsulleri” diyor, bir canlı olarak görmüyor balığı, deniz hayvanlarını… Mahsul olarak görüyor. “Besicilik endüstrisi” diyor mesela. Lisan ve zihin birlikte dönüşüyor.
-Önemli bir bahse değindiniz. Cumhurbaşkanı yanan tavuklar için “beyaz et” dedi…
Evet, inanılmaz aslında, büsbütün bir mal olarak görüyorsunuz. Yani ekseriyetle kullanılacak ya da yenilecek bir şey, canlı değil. Kapitalizm bu türlü bir sistemle çalışıyor. Ormanlara ektiğiniz şeyler, orangutanların jenerasyonunun yok olmasına neden oluyor örneğin. Dünyanın en zeki hayvanları ortasında, tümdengelim metoduyla düşünüyorlar. Ancak siz kozmetik için, fındık ezmesi, palmiye yağı yapmak için yaşama alanlarını yok ediyorsunuz.
-Değişebileceğimize inanıyor musunuz?
Muhakkak. Bilhassa “Çocuktan al haberi!” özdeyişi benim için son derece kıymetli. Gençler, hatta küçücük çocuklar büyük bir çaba veriyor ve şimdiden değiştirmeye başladılar bile.
-Haklısınız, yeni kuşak daha şuurlu. Hatta oy verirken bile etraf hassasiyeti öncelikleri deniyor. Türkiye’de de yeni kuşak siyaseti o denli algılıyor…
Motamot o denli. Atlas Sarrafoğlu’nun Açık Radyo’da yaptığı “Yeşil Nesil Konuşuyor” diye bir program var. Dünyadan aktivist çocuklarla konuşuyor. Yeşil Gazete için de röportajlar yapıyor. Mesela, Lycipria Kangujam Hindistan’da birinci çocuk örgütünü 6 yaşında kurmuş! Artık siyasetçileri zorluyor. Siyasetçiler ise anlamamakta ısrar ediyorlar, zira onlar büyük petrolcülerin buyruğunda davranıyor. Lakin 9 yaşında bir kız çocuğu “Biz bunu değiştireceğiz” diye konuşuyor. Değiştirecekler, zira kendi varlıklarını ve geleceklerini korumakta son derece kararlılar.
-Ne garip değil mi, aileler çocuklarının hayatını o kadar da düşünmüyor…
O denli, yok olacağını bile bile tüketmekten vazgeçmiyorsun. Son çıkan eseri almaktan kendini alıkoyamıyorsun.
-Siz az vaktimiz kaldığınızı söylüyorsunuz fakat ülkemize bakalım. Çevreyi yok etmek için büyük bir yarış var. Bakınız, İkizdere örneği. Bakınız Kanal İstanbul. Kazmalar vuruluyor, ağaçlar kesiliyor…
Ancak uğraş de devam ediyor. Hem Kanal İstanbul’a hem İkizdere’de maden ocağına karşı önemli bir direniş var. İkizderelilerin gayreti fevkaladeydi, bayanlar başı çekiyor, bayanların zaferi kelam konusu. “Bizi buradan çıkaramazsınız, rant uğruna buralara mahkûm edemezsiniz” diyen bayanları görüyorsunuz. Sorun şu: Hudutları olan bir gezegenin sınırsız olduğunu sanıyoruz. Tam 50 yıl evvel bunu bilim insanları ortaya koydu: MIT üniversitesi bilimcileri, “Büyümenin Sınırları” raporunu yazdıklarında hudutlu bir dünyayı sınırsız tüketemeyeceğimizi net olarak ortaya koydular. Her şeyi tüketiyoruz. Petrol mesela; yalnızca petrolden ibaret değil ki. Asfalta dönüştüğü vakit, o da bir plastik kirlenmesi yaratıyor. Yahut otomobil lastiklerinden çıkan şey hem havayı mahvediyor hem ırmaklardan denizlere gidiyor. Plastik aslında fosil yakıtların, petrolün en fecî yan eseri. Yani, muazzam bir kaos var aslında ve şahsen bu kapitalist sistemden oluyor. Dünya artık frene basmak zorunda. Hemen! Uçurumun kenarındayız ve bilhassa de çocuklardan alacak çok dersimiz var.
-Yangınlara gelelim istiyorum: Geçen yıl Avustralya yangınları sırasında bir açıklamanız olmuştu ve “İnsan kaynaklı iklim değişikliği olmasaydı, doğal şartlarda bu türlü bir yangının görülme ihtimali 350’de 1’di. Yıllar içinde bundan daha fazlasını göreceğiz” demişsiniz. İnsanların başındaki soruyu sormak istiyorum size: Daha çok komplo teorilerine inanma eğilimi olanlar, yangınların bu kadar çok eşzamanlı olarak çıkmasına bir mana veremediler. Akdeniz ekosistemi bize bu hususta ne söylüyor?
Bu bahiste artık hiçbir tereddüt yok. Bilim insanları söylüyorlar. Avustralya, tarihindeki en büyük faciayı yaşadı. Üç milyar hayvan öldü ve birtakım cinslerin tükenmesi kelam konusu. Bu yılın yangınlarında Batı ABD’de ve Kanada’da 1 milyar kabuklu hayvan canlı canlı “pişti”! Halbuki Avustralya’da Aborijin denen yerliler mesela, yani Avustralya’nın asıl sahipleri, on binlerce yıldır orada olanlar, ateşle yaşamayı, medeniyeti ateşle denetim etmeyi biliyorlar. Lakin parayı yakıp roketi ateşlemeye kalktığınız vakit, tabiata müdahale edip konutlar, yalılar yaptığınız vakit, o doğal dengeyi de büsbütün bozuyorsunuz. O vakit kendini yenileme imkânı kalmıyor. Çok kıymetli bir bilim insanı, Peter Gleick, bu yangınların ve iklim değişikliğinin sonunda “İki sınıf kalacak ortada” diyor. Bir kaçanlar, bir de kaçamayanlar. Parası olanlar bir müddet daha kurtulabilecek. Öbürleri ise anında perişan olacak.
-Bu kadarla da kalmıyor ki… Daha besine, suya erişimiz zorlaşacak değil mi?
Kuraklığın zati haddi hesabı yok ve büsbütün iklim değişikliğine bağlı. Yeraltı sularının da tüketilmesine bağlı olağan. Bunun ne kadar ağır savaşlara, çatışmalara ve savaşlara yol açtığını 10 yıl evvelce Suriye’de gördük. Uzayan bir kuraklığın sonucunda yerinden yurdundan ayrılmak zorunda kalan kırsal alandaki beşerler büyük kentlere gelip ikinci sınıf vatandaş oldu. Ekmek fiyatları biraz yükselince isyan ettiler, o iç savaşa dönüştü. Suriye’nin yarısı mülteci oldu. Kimse hayatta kendi doğduğu yerden uzaklaşmak istemez. Hayvanlar için de geçerli, herkes kendi habitatında yaşar. Fakat onlar kaçmak zorunda kaldılar. IPCC denen Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği bilim heyetinin son raporu evvelce sızdı geçenlerde. Dünyanın 3 derecelik bir ısınmaya hakikat yol aldığı belirtildi. 2050 yılına kadar 8 ila 80 milyon insan için ek bir açlık riski görülüyor. Kelam konusu açlık riskinin kapsamının sera gazı emisyonlarındaki gelişmelere bağlı olduğu vurgulandı.
-8 ila 80 milyon ortası insan…
Evet. İnsan sonuç olarak varlığını sürdürmeyi başaramayacak. Bunun altından kalkamaz diyorlar. Açıkçası dünyanın en büyük bilim heyeti bunu söylüyor. Bu kelam, her türlü kelamın sonudur.
AĞAÇLANDIRMA DEĞİL, ORMANLAŞTIRMA!
-Hemen ağaç dikelim diyorlar, uzmanlar karşı çıkıyor, çabucak olmaz diyorlar. Yanlış müdahale ile iyi bir şey yapıyoruz zannederken ormanlara bir defa daha ziyan veriyor olabilir miyiz?
Bu çok değerli bir husus. Tabiatın kendini yenileme yeteneği var. Her sene yangın çıkıyor esasen ancak yenilenebiliyor. Bu süreci siz ağaç dikerek halledemezsiniz. Ormanı yangınlardan sonra biraz kendi haline bırakıp sonra planlama yapmak gerekiyor. Orman bilimcilerinin tümü bu türlü diyor.
-Bir de ağaçlandırma değil, ormanlaştırma deniyor. İkisi ortasında ne fark var?
Büyük bir fark var. Tabiatın kendi ortamını yenilemesine imkân vermek lazım. Aksi takdirde asla sonuç alamazsınız.
-Başımıza bir felaket geldiğinde harikulade bir dayanışma ruhu ortaya çıkıyor. Sarsıntıda de yaşamıştık. Herkes bir işin ucundan tutuyor lakin devlet daima eksik kalıyor. Pekala, devleti yönetenlere, muhalefete, toplumsal medyada cinnet geçirenlere, yurttaşa tavsiye verseniz neler söylersiniz?
Herkese bilimi izlemelerini öneririm. Sayısız bilgi var. Aydınlanmak, öğrenmek ve bilgiyi paylaşmak lazım. Siyasetçilerin de bilim dışı iklim inkârcısı hale prim vermeyip gerçekleri görmesini tavsiye ederim. Dönüştürücü ve tabiatla kendi gücünü sağlayacak formda sağaltıcı bir ilgi kurmak, emlak piyasasının kâr düzeneğinin önünü almak lazım.
Cumhuriyet
