Yoksul ülkelerdeki milyarlarca kişiye Covid aşısı ‘2024’e kadar ulaşamayabilir’

ReutersProje aşıların tedarikinden finansmanına ve kontrat şartlarına kadar bir çok riskle yüzyüze

Reuters haber ajansının ulaştığı iç yazışmalar, fakir ülkelerde Covid-19 aşılaması için oluşturulan global yapılanma ya da kısa ismiyle COVAX’ın başarısız olması ihtimalinin çok yüksek olduğunu ve birtakım sıkıntılar giderilmediği takdirde, 2024 yılına kadar milyarlarca insanın aşılanmamış olabileceğini gösteriyor.

Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) tarafından oluşturulan COVAX, dünyanın orta ve düşük gelirli ülkelerinde yaşayan milyarlarca kişinin koronavirüse karşı aşılanabilmesi konusundaki global gayretlerin merkezindeki oluşum.

COVAX 2021 yılının sonuna kadar birden fazla Afrika, Asya ve Latin Amerika’da bulunan orta ve düşük gelirli 91 ülkeye, en az 2 milyar doz aşı ulaştırarak, hastalık karşısında en muhafazasız insanların yüzde 20’sinin aşılanmasını sağlamayı hedefliyor.

Lakin Reuters muhabirlerinin ulaştığı iç yazışmalara nazaran COVAX çalışanları, fon eksikliği, arz belirsizlikleri ve karmaşık kontratların yol açtığı bürokrasi üzere nedenlerle, bu amaçlara ulaşmanın imkansız olduğunu tabir ediyorlar.

REUTERS HANGİ EVRAKLARA ULAŞTI?

COVAX projesine, WHO ile birlikte, hükümetler, ilaç şirketleri, yardım kuruluşları ve öbür birtakım memleketler arası örgütlerden oluşan ve global aşılama kampanyaları örgütleyen Gavi-co isimli ittifak öncülük ediyor.

Gavi-co idare heyetine sunulan bir iç raporda uzmanlar “Başarılı bir COVAX hizmeti oluşturulamaması riski çok yüksek” diyorlar.

Bu rapor ve öbür dokümanlar tam da bugünlerde, 15-17 Aralık tarihleri ortasında yapılan Gavi idare heyeti tarafından ele alınıyor.

ReutersUcuz aşıların hangi süratte kullanıma girebileceği ve fonların sağlanıp sağlanamayacağı konusunda belirsizlikler var

Dokümanlardan birinde, bu hizmetin başarılı olamamasının fakir ülkelerde yaşayan milyarlarca kişinin 2024 yılına kadar aşıya erişememesi manasına gelebileceği kaydediliyor.

Başarısızlık riskinin, özellikle projenin çok süratli oluşturulması ve şimdiye kadar örneği görülmemiş bir işi yapmaya çalışmasından kaynaklandığı belirtiliyor:

“Risklerin boyutları ve giderilebilme yolları konusunda tam bir netlik sağlanıncaya kadar, mevcut tehlikeler risk toleransı eşiğinin (göze alınabilir risk eşiğinin) ötesinde görünüyor” deniyor ve riskleri göze alınabilir seviyeye indirebilmek için ağır bir efor gösterilmesi tavsiye ediliyor.

MALİ RİSKLERİ KİM KIYMETLENDİRDİ?

Gavi, COVAX projesinin mali risklerini ve risklerin giderilmesi istikametinde alınması gereken tedbirleri değerlendirmesi için geçen ay Citigroup’la anlaşmıştı.

Gavi idare heyetine sunulan 25 Kasım tarihli bir dokümanda, Citi uzmanları projenin karşı karşıya olduğu en büyük risklerden birinin, tedarik kontratlarında, ülkelere COVAX kapsamında sipariş ettikleri aşıları almama hakkı tanıyan unsur olduğuna dikkat çekiyorlar.

Getty Images

Aşı arzı ve talebi ortasındaki potansiyel uyumsuzluğun yarattığı riskin, piyasa yahut Dünya Bankası üzere çok uluslu bankalar tarafından tesirli bir biçimde giderilemeyeceği kaydedilerek, bunun için ya mukavelelerin değişmesi ya da Gavi içinde riski emebilecek bir fon yapılanması oluşturularak karşılanması gerektiği savunuluyor.

Gavi sözcüsü, Reuters ajansının, evraklardaki dertlerle ilgili soruları karşısında “Hedeflerimize ulaşabileceğimize güveniyoruz” dedi.

Sözcü “Bu kadar dev ve karmaşık bir taahhütün içerdiği riskleri değerlendirmemek ve bunları giderecek siyasetler ve araçlar geliştirmemek sorumsuzluk olurdu” diye de ekledi.

Dünya Sıhhat Örgütü ise soruları yanıtlamadı.

Geçmişte de kamuoyuna COVAX projesiyle ilgili açıklamalar ekseriyetle Gavi tarafından yapılmıştı.

Risk değerlendirmesini yapan Citibank ise açıklamasında “Mali danışmanları olarak biz Gavi’yi, COVAX projesiyle ilgili planlamada çeşitli senaryolara hazırlamak ve potansiyel riskleri azaltacak tedbirleri almasına yardımcı olmakla yükümlüyüz” dedi.

TEDARİK MUTABAKATLARI NASIL YAPILDI?

COVAX’ın, Pfizer-BioNTech ya da Moderna üzere daha maliyetli yeni bir teknolojinin kullanıldığı kıymetli aşılar yerine daha ucuz aşılara dayanan planları şimdi onay bekliyor.

Getty Images

Pfizer aşısı bir çok ülkede acil durum kullanımı müsaadesini aldı bile ve İngiltere ve ABD’de aşılama başladı. Moderna aşısının da tıpkı halde çok kısa bir müddette onaylanıp kullanıma girmesi bekleniyor.

COVAX şu ana kadar AstraZeneca, Novavax ve Sanofi aşı adayları ile 400 milyon dozluk tedarik muahedeleri yapmış bulunuyor ve Gavi evraklarına nazaran yüzlerce milyon doz daha ısmarlama seçeneğini açık tutuyor.

Lakin bu üç firma da deneylerinde kimi gecikmeler yaşıyor ve bu da onay evresine lakin 2021’in ikinci yarısında, hatta tahminen de daha geç gelebilmelerine sebep olabilir.

Bu, gecikmenin ötesinde, daha değerli aşıları kullanmak zorunda kalabileceği için COVAX’ın maliyet hesaplarını büsbütün değiştirebilecek bir durum.

COVAX projesi evraklardan birine nazaran bir doz aşının ortalama maliyetinin 5 dolar 20 sent olacağı varsayımına dayanıyor.

Pfizer aşısının bir dozu 18,40-19,50 dolar ortasında, bir doz Moderna aşısı ise 25 ila 37 dolara mal oluyor.

Ayrıyeten hala olağan soğutmalı ortamlarda depolanıp nakledilebilen aşıları beklediği için COVAX, Gavi evraklarına nazaran, çok soğukta koruma edilmesi gereken Pfizer aşısının dağıtımı için fakir ülkelerde altyapı oluşturmaya da girişmiş değil.

Salı günü bir üst seviye WHO yetkilisi, Pfizer ve Moderna ile, piyasa fiyatının altına, onların da aşılarını birinci etapta fakir ülkelerde kullanma konusunu görüştüklerini söyledi.

Bu ortada dünya çapında öteki aşı çalışmaları da var ve COVAX onları da kapsayacak formda planlarını esnetmek istiyor.

Getty Images

Şu ana kadar üretilmiş Covid-19 aşılarının birçoklarını kendilerine ayırtmış olan güçlü ülkeler de ellerindeki fazla dozların bir kısmını fakir ülkelere bağışlamayı planlıyor fakat bunu COVAX üzerinden yapıp yapmayacakları şimdi muhakkak değil.

MALİ MEŞAKKATLERİN BOYUTLARI NE?

COVAX şu ana kadar global aşılama kampanyası için 2 milyar 100 milyon dolar topladı fakat önümüzdeki yıl fakir ülkelerin nüfusunun en az yüzde 20’sini aşılama maksadına ulaşabilmek için buna ek olarak 4 milyar 900 milyon dolar daha gerekeceğini söylüyor.

Dokümanlar, aşı fiyatları kestirim edildiğinden daha yüksek olursa, tedarikte gecikmeler meydana gelirse ya da ek fonlar tamamlanamaz ise COVAX’ın muvaffakiyete ulaşamama riskinin yüksek olduğunu söylüyor.

Şu ana kadar İngiltere ve Avrupa Birliği ülkeleri COVAX’ın en büyük bağışçılarıydı. ABD ve Çin ise mali bir taahhütte bulunmadı.

Dünya Bankası ve başka çokuluslu mali kurumlar fakir ülkelere COVAX üzerinden aşı almaları için düşük faizli krediler teklif ediyor.

Reuters

Bunlara ek olarak COVAX gelecek yıl para toplayabilmek için aşı tahvilleri basıyor ve bunların gelecek yıl 1,5 milyar dolar daha getirebileceği düşünülüyor. Ayrıyeten Bill ve Melinda Gates Vakfı üzere özel bağışçılar da fona katkıda bulunuyorlar.

Ama en iyimser mali tablo içinde bile COVAX’ın gayelerine ulaşamaması riski var. Dokümanlar karmaşık mutabakat süreçlerinin yol açtığı oransız risklerin bunun değerli bir sebebi olduğuna işaret ediyor.

COVAX, aşı üreticisi şirketlerle ön sipariş mutabakatları yapıyor ve bunların faturasının bağışçılar ya da mali gücü varsa aşının gideceği ülkeler tarafından ödenmesi gerekiyor.

Ancak COVAX kontratlarının şartlarına nazaran ülkeler, diğer aşıları tercih ediyor ya da öbür yollardan daha süratli yahut ucuz aşı buluyorsa, evvelce sipariş edilmiş olan bu aşıları almak zorunda değil.

Global aşı teşebbüsü ayrıyeten, ülkelerin sipariş edilen aşıların karşılığını ödeyememeleri ya da sürü bağışıklığının çok çabuk gelişmesi ve aşıya gerek kalmaması üzere risklerle de karşı karşıya.

Risk değerlendirmesini yapan Citigroup, yapılanmanın bu risklere karşı gerekirse tedarik mutabakatlarını değiştirmek yoluyla tedbirler almasını tavsiye ediyor.

Cumhuriyet