Covid aşısı dağıtımında adaletsizlik: Ekonomik maliyeti ne kadar, en çok hangi sektörler etkilenecek?

Reuters

2020 yılının en hoş haberi elbet ki koronavirüse karşı tesirli bir aşının bulunması haberiydi. Hasret Türeci ve Uğur Şahin tarafından geliştirilen birinci aşıyla ilgili haberler tüm dünyaya bir umut dalgası olarak yayıldı. Aşı haberleri ile birlikte iktisatların süratle toparlanacağı umudu borsalara yansıdı. Lakin bir mühlet sonra aşı üretim ve dağıtım kapasitesinin dünya nüfusuna yetmekten çok uzak olduğu fark edildi. Varlıklı ülkelerin kısıtlı aşı arzını büyük ölçüde kendi monopollerine almaları, dünyanın geri kalanında pandeminin uzunca bir mühlet devam edeceği tehlikesine işaret etti.

Bu noktada Dünya Sıhhat Örgütü (WHO), Avrupa Kurulu ve Fransa devreye girerek ACT (“Access to COVID-19 Tools”) iştirakini devreye soktular. ACT, devletleri, aşı üreticilerini, bilim insanlarını, özel bölümü ve sivil toplum örgütlerini bir ortaya getirerek pandeminin en kısa müddette sona ermesi için bir tahlil üretmeyi amaçlıyor. Bu iştirakin aşı üretimine odaklanan ayağı olan COVAX, 2021 yılında dünya nüfusunun yüzde 20’sinin aşılanması için gerekli aşı üretimi ve dağıtımı için bir seferberlik başlattı. Bu gayeye ulaşılabilmesi için de 38 milyar dolar fon gerektiği söylendi. Fakat, bu vakte kadar yalnızca 11 milyar dolar toplanırken güçlü ülkelerin bu iştirake dayanak vermekte çok da istekli olmadıkları gözlendi.

İşte bu noktada dün WHO tarafından basına tanıtılan çalışmamızın ehemmiyeti ortaya çıkıyor. Koç Üniversitesi’nden Cem Çakmaklı, Sevcan Yeşiltaş, Muhammed Ali Yıldırım ve Maryland Üniversitesi’nden Şebnem Kalemli-Özcan ile birlikte kaleme aldığımız çalışma tam da fonlamanın tıkandığı bu noktada devreye giriyor.

Yapmış olduğumuz çalışma, aşının dünya geneline eşit olarak dağılmaması durumunda, güçlü ülkelerin omuzlamak zorunda kalacakları ekonomik maliyeti hesaplıyor. Gelişmiş ülkelerin 2021’in birinci yarısında büsbütün aşılanıp gelişmekte olan ülkelerin nüfusunun ise yalnızca yarısının sene sonuna kadar aşılandığını varsayan bir senaryo düşünelim. Bu senaryo altında küresel olarak hesapladığımız maliyet yaklaşık 3,8 trilyon dolar. Daha da değerlisi bu maliyetin yaklaşık yüzde 50’si gelişmiş ülkeler tarafından ödeniyor.

Pekala nasıl oluyor da güçlü ülkeler kendi nüfuslarını aşılayıp salgını kendi hudutları içerisinde sonlandırabilseler de hala bir ekonomik maliyet ödemek zorunda kalıyorlar? Bunun sebebi ülkeler ortasındaki ticaret bağları. Diyelim ki Almanya büsbütün aşılanmış, Türkiye ise aşılanmamış olsun. Türkiye’de pandeminin devam etmesi Almanya iktisadını iki kanaldan etkiliyor:

1. Türkiye’de talep zayıfladığı için Almanya’nın Türkiye’ye yaptığı ihracat azalıyor
2. Türkiye’de üretim azaldığı için Almanya’nın Türkiye’den yaptığı ithalat azalıyor. Bilhassa de ithal orta malları üretiminin azalması Almanya’nın tedarik zincirinde bir duraksama yarattığından toplam üretim de azalıyor

Bu çerçeve içinde memleketler arası girdi-çıktı tablolarını kullanmak suretiyle 65 ülke ve 35 kesim için yapmış olduğumuz çalışma gösteriyor ki, pandemi küresel olarak hayatımızdan çıkmadığı sürece tam manasıyla küresel bir ekonomik toparlanmadan kelam edebilmek mümkün değil.

Reuters

Düşük gelire sahip olan ülkelerin aşılanmaması durumunda varlıklı ülkelerin ödemesi gereken maliyetin 1,8 trilyon dolar civarında olduğunu düşünürsek, COVAX’a gerekli olan 27 milyar doların ne kadar küçük bir meblağ olduğu ortaya çıkıyor. Dolayısı ile elde ettiğimiz sayılar varlıklı ülkelere çok değerli bir ileti veriyor: Dünya genelinde eşit bir aşılanma yapılabilmesi için gerekli olan harcama, bu yatırımın yapılmaması durumunda ödenecek olan bedelin kat kat altında kalıyor.

Aşının dünya nüfüsüna yetecek ölçüde üretim ve dağıtımı için gerekli çalışmaların önceliklendirilmesi herşeyden evvel insani bir sorumluluk. Lakin varlıklı ülkelerin bugüne kadar ellerini taşın altına koymakta çekimser kalmaları tahminen farklı bir lisandan anlatım gerektiriyor. İşte bizim çalışmamız mevzuya ekonomik maliyetler tarafından yaklaşarak bu tıp bir işbirliği sonucunda gelişmiş ülkelerin maddi kazanımlarının da ne kadar büyük olduğunu gösteriyor. Bu formda, kelam konusu yatırımın bir bağış olmaktan çok önemli bir ekonomik kar olduğuna dikkat çekerek gelişmiş ülkelerin seferberliğine ivme vermek istiyor.

Getty Images

SEKTÖREL MALİYETLER

Çalışmamızda gelişmiş ülkelerin aşılanıp gelişmekte olan ülkelerin aşılanmaması ve kapanma tedbirleriyle boğuşması durumunda sektörel maliyetleri gösterdik.

Elde ettiğimiz datalardan şu çıkarımları yapmak mümkün:

1. Aşılanmamış gelişmekte olan ülkeler genelinde ekonomik maliyetler güçlü ülkelerden çok daha yüksek
2. Gelişmekte olan ülkelerde maliyetler pandemiden en çok etkilenen kesimlerde ağırlaşıyor. Bu kümede konaklama ve yemek, gayrimenkul, dokumacılık ve madencilik üzere dalların maliyetlerde başı çektiğini görüyoruz.
3. Gelişmiş olan ülkelerde ise pandemi sona erdiği için farklı bir sektörel dağılım görüyoruz. Bu ülkelerde ise en ağır üretim kaybı yaşayan bölümler aşılanmamış ülkelerle ticaret alakalarının ağır olduğu bölümler. Burada madencilik, ana metaller, taşıma ve dokumacılık üzere dallar en fazla etkilenen kesimler olarak karşımıza çıkıyor.
4. Ticaret bağlarının ehemmiyetini vurgulamak için gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülke kümelerinde ikişer ülkeyi örnek olarak gösterdik. Gelişmiş ülkelerde ABD görece kapalı, Hollanda ise daha açık bir iktisat. Gelişmekte olan ülkelerde ise Türkiye ticarete daha açık, Brezilya ise daha kapalı bir iktisat. Görülen o ki her iki kümede da ticarete daha açık olan ülkelerin dalları pandemiden daha fazla etkileniyor.

---

Cumhuriyet