ABD-Çin ilişkileri: ‘İki süper güç, aynı hat üzerinde giden iki trene benziyor’

Getty Images

Son 15 yılda ABD ile Çin ortasındaki ekonomik, mali, askeri, teknolojik istikrar Çin lehine süratle değişti. Çin ile ABD ortasında gelecekte nasıl bir münasebete tanıklık edeceğimiz şimdi belirsizliğini koruyor. Buna, bu iki üstün gücün birbirleriyle ilgili dehşetlerini yönetebilme marifetleri karar verecek.

ABD ve Çin birebir hatta giden iki harika trene benziyor.

Ya tıpkı istikamette, ortalarındaki arayı yöneterek, örneğin iklim krizi, Covid-19 ve gelecekte patlak verecek salgınları, ticari teknolojik rekabetten kaynaklanacak sıkıntıları birlikte çözmeye çalışarak ilerleyecekler, ya da karşıt tarafta birbirlerine doğru…

İSTİKRARLAR DEĞİŞTİ

Geride bıraktığımız 15 yıl boyunca ABD ile Çin ortasındaki ekonomik ve siyasi dengelerin değişimi hızlandı, Çin’in memleketler arası alanda ekonomik ve siyasi tartısı arttı.

Örneğin, Satın Alma Gücü Paritesi ile ölçüldüğünde Çin artık dünyanın en büyük ekonomisidir; piyasa fiyatlarında ölçüldüğünde de gelecek on yıl içinde ABD’yi geçerek birinci sıraya oturma mümkünlüğü süratle artıyor. ABD iktisadının 2020 yılının son üç aylık periyodunda % 4.2 büyürken yıllık % 3.5 oranında gerilemesi, buna karşılık Çin iktisadının son üç aylık devirde %6.8 ve yıllık %2.3 oranında büyümeye devam etmesi iki iktisat ortasındaki farkı sergiliyor.

Çin’in Dünya iktisadı içinde ABD karşısında nispî yükünün artmakta olduğunu gösteren diğer gelişmeler de var: Çin dünya ticareti içindeki hissesini 2000’li yılların başından bu yana bariz biçimde arttırarak birinci sıraya oturdu. Çin’in toplam global ihracat içindeki hissesi 2003 yılında % 5.9’dan 2019’da % 13.2’ye çıkarken ABD’nin hissesi tıpkı yıllarda %9.8’den % 8.5’e geriledi.

Bir ülkenin ithalat hacmi onun piyasalarının öbür ülkeler açısından kazandığı ehemmiyeti gösterir. Bu açıdan bakınca, 2004-2019 yılları ortasında ABD’nin toplam ithalatı %71 artarak 1.5 Triyon dolardan 2.65 triyon dolara yükselirken, Çin’in ithalatı % 257 artarak 561 miyar dolardan 2 trilyon dolara yükselmiş.

ABD’nin ve Çin’in perakende piyasalarının hacmi 2009 yılında sırasıyla, 4 triyon dolar ve 1.8 trilyon dolar düzeyindeymiş. 2020 yılına gelindiğinde bu sayılar Çin lehine 5.5 ve 4 trilyon dolar olarak değişmiş.

Hasılı Çin pazarının gerek bölge ülkeleri gerekse de genel olarak dünya iktisadı açısından değeri süratle artarak ABD’yi yakalamış.

Dünya ticareti içindeki tartısına paralel Çin’in kredi veren bir ülke olarak da ehemmiyeti son 20 yılda süratle arttı. Harvard Business Review’da yayımlanan bir araştırma, Çin’in 150’den fazla ülkeye verdiği kredilerin toplam 1.8 trilyon dolarla dünya hasılasının %5’i üzere çok çarpıcı bir seviyeye yükseldiğine işaret ediyordu.

Dahası, Covid-19 krizi dünya iktisadının merkezlerinde bilhassa ABD ve Avrupa’yı derin bir sakinliğe iterken, Çin pandemiyi süratle kontrol altına aldı, faal bir aşı üretti, sıhhat gereçleri piyasasında hâkim pozisyona yükseldi, bu ortada Covid-19 kriziyle çok güç duruma düşen 77 düşük gelirli ülkenin borçlarını erteledi ve ekonomik büyüme sürecine herkesten evvel geri döndü.

Öteki taraftan, ülkelerin dünya iktisadı içindeki yükünü şirketlerinin performansına bakarak da izlemek imkanlı. Bu bağlamda Fortune Küresel (en büyük) 500 şirket listesi bize bir fikir verebilir. Fortune Küresel 500 listesinde, gelirleri açısından ölçüldüğünde, 2008 yılında sadece 1.1 trilyon dolarla ve toplam içinde %5 hisseyle 29 Çin şirketi vardı. 2020 yılına gelindiğinde, karşımıza, toplam 8.3 trilyon dolar gelirle, toplam içinde hissesi %25’e ulaşan 129 Çin şirketi çıkıyor.

Getty Images

Çin’in bu ekonomik gelişme trendi, bilgisayar, uzay çalışmaları, Yapay Zeka üzere stratejik teknolojik gelişmelere, bilhassa de savunma harcamalarına yansıma suratı da ABD idaresini kaygılandırıyor: 2000-2019 periyodunda ABD’nin savunma harcamaları (2018 fiyatlarıyla) yaklaşık % 53 oranında artarak 470.5 milyar dolardan 718 milyar dolara yükselirken birebir değerde Çin’in savunma harcamaları, % 400 dolayında artarak, 52 milyar dolardan, 266 milyar dolarına yükselmiş.

Özetle, ABD ile Çin ortasındaki ekonomik, mali, askeri, teknolojik istikrar Çin lehine süratle değişti, değişmeye de devam ediyor.

Jİ GLOBALLEŞMENİN GELECEĞİNE KORKUYLA BAKIYOR

Çin devlet lideri Ji’nin Dünya Ekonomik Forumu Davos toplantısında 2017 yılında yaptığı konuşmadan bugüne, “köprülerin altından çok su akmış”. O zamanki ABD idaresinin “küreselleşme karşıtı”, “önce ABD” diyen, milletlerarası mutabakatlardan ve kurumlardan çıkmaya başlayan idaresinin tersine, Ji globalleşmeyi, çok istikametli (mültilateral) diplomasiyi hür ticareti ve milletlerarası işbirliğini savunuyor, globalleşmenin “bir tarihî trend” olduğunu vurgulayarak bir manada, 1990’larda ABD’de Clinton idaresinin yaklaşımını anımsatacak biçimde, “tarihin evriminin doğal bir aşaması” olduğuna, kaçınılmaz ve ahenk sağlanacak bir duruma işaret ediyordu. Ji’nin konuşması o vakit Davos etrafında, geleceğe ve işbirliği olasılıklarına ait büyük bir iyimserlik kaynağı olmuştu.

Ji’nin bu yıl sanal ortamda yapılan toplantıdaki konuşması farklıydı. ABD idaresinin yaklaşık 10-12 yılda kat ettiği yolu, Ji’nin dört yılda aştığı globalleşmenin geleceğine umut yerine korkuyla bakmaya başladığı anlaşılıyordu.

Ji konuşmasında, hala dünya iktisadında açıklığı-serbestliği, çok taraflı ticaret rejimini, ticaret yatırım piyasalarında, teknoloji transferlerinde pürüzlerin kaldırılmasını savunuyordu. Memleketler arası alanda da işbirliği talep ediyor, Dünya Ticaret Örgütü ve Dünya Sıhhat Örgütü’nün güçlendirilmesini, Paris İklim Mutabakatı bağlamında, işbirliğini savunuyordu.

Fakat, bu sefer, globalleşme sürecini, tarihin bir evrimi olarak değil tehlikede bir süreç olarak görüyordu. Memleketler arası Alakalar Çalışmaları alanının değerli isimlerinden Prof. Stephen Walt’ın Forein Policy’de işaret ettiği üzere, Ji, tedarik zincirlerinin kırılması, Batılı şirketlerin Çin piyasalarını terk etmesi, ekonomik ticari yaptırımların devreye girmesiyle, teknoloji transferine konacak pürüzlerle, Çin’in bu güne kadar yararlandığı globalleşme sürecini, bilakis döndürülebilecek bir durum olarak algılıyor, açıkça dert duyuyordu. Jı ismini vermeden ABD’nin kendi iradesini, kültürel kıymetlerini diğerlerine dayatmasından yakınıyordu.

Ji’nin bu konuşmasını yorumlayan, kimi müellifler da, Ji’nin tüm savunduklarına rağmen, Çin merkezli ve dayatmacı siyasetlerine, “Tek yol tek kuşak” projesine, fakir ülkelere verdiği kredileri siyasi imtiyazlar elde etmek için kaldıraç olarak kullanmasına, Hindistan Çin hududundaki çatışmalara, Covid-19’ın kaynaklarını araştırılması talebine dayanak veren Avustralya’yı cezalandırma uğraşlarına, Çin denizindeki meselelerde Memleketler arası Tahkim Mahkemesinin kararlarını yok saymasına, yabancı şirketlerin Çin’deki çalışmalarına kısıtlamalar getirmeye başlamasına işaret ediyor, Çin’in aslında, liberal global sistemin kurallarına uymaya niyetli olmadığını vurguluyorlar.

BİDEN NE PLANLIYOR?

ABD’nin 2018 yılında yayımlanan Ulusal Savunma Starejisi “Artık büyük güçler rekabeti devrine girildiğini” deklare ediyordu. Lideri Joe Biden ‘daha Lider seçilmeden evvel yaptığı konuşmalarda ve geçen yıl Foreign Affaires mecmuasında yayımladığı yazısında, Çin’i ABD’nin en kıymetli rakibi olarak saptıyordu. Lider seçildikten sonra yeni idaresini kurarken Savunma Bakanlığına atadığı Lloyd Austin de “Çin en büyük tehdittir zira yükselen bir güçtür” diyor.

Politico’nun dış siyaset yorumcularından Pager ve Pertrand, Biden dış siyasetini yorumlarken, “Biden Asya’ya yöneliyor. Lakin bunu açıkça söylemesini beklemeyin” diyerek, Trump devrinin gelişi hoş, dış siyaset reflekslerine rağmen, planlı programlı ve kendini açıkça deklare etme gereği duymayan bir yaklaşımın varlığına işaret ediyorlar.

Getty Images

Pekala Biden’in bu yaklaşımını nasıl ve hangi emelle hayata geçirecek? Biden idaresinin araç olarak klâsik ittifaklarını bir ortaya getirerek, Çin’e karşı bir Demokrasiler bloku kurmayı amaçlıyor. Bu blokun gerçekleşmesi için Atlantik’in iki yakasında Kanada, Avrupa Birliği, Asya’da Avustralya, Hindistan, Japonya’yı kapsaması gerekiyor. Lakin, Güney Doğu Asya’nın, dünya çapında saygın düşünür ve diplomatlarından Singapur’lu Kishore Mahbubani bölgede Çin tersi bir ittifakın/blokun başarılı olabileceğine inanmıyor. Bu inancının ardında iki neden var. Birincisi, Mahbubani, ABD Avustralya, Hindistan, Japonya ortasında Quad ismiyle bilinen Dörtlü Güvenlik Diyalogu’na ve bunu oluşturan ülkelerin birbirinden farklı ulusal çıkarlarına işaret ediyor. İkincisi “Asya’da temel oyun siyasi değil ekonomik” diyor. Çin ve Hindistan ekonomileri, 1980 yılında çabucak hemen tıpkı büyüklükteydi Bugün, Çin iktisadı Hindistan iktisadının beş katı. Çin piyasasının bölge ülkeleri açısından değeri her gün biraz daha artıyor.

Mahbubani’ye nazaran, ABD, Trump devrinde Trans Pasiftik Ticaret Muahedesi’nden çıkarak Çin’e kıymetli bir armağan verdi. Hindistan da Bölgesel Kapsamlı Ekonomik İştirak muahedesine katılmayarak, Çin’in ekmeğine yağ sürdü. Bunlara “Tek Yol Tek Şerit” projesin etrafındaki gelişmeleri ekledik mi, karşımıza Çin merkezi, büyük ve süratle gelişen bir ekonomik eko sistem çıkıyor

Bu bağlamda, Financial Times’dan Martin Wolf’un “Çin’i engellemeye çalışmak geçerli bir seçenek değil” yorumu daha bir mana kazanıyor. Wolf, dünya ekonomisindeki entegrasyon seviyesine, Çin’in bunun içinde gitgide artan yüküne, İklim krizi ve Pandemi üzere global çapta tahlil bekleyen meselelerin varlığına bakarak, ABD ile Çin ortasında, rekabetin yanı sıra, derin işbirliğinin gerekli hatta kaçınılmaz olduğunu savunuyor.

‘BÜYÜK JÜRİ’ TARİH, ŞİMDİ KARAR VERMEDİ

Biden idaresi dış siyasetini oluştururken, Çin idaresi Dünya Ekonomik Forumunda Lider Ji’nin ağzından taleplerini ortaya koyarken iki mümkünlük, hala varlığını muhafazaya devam ediyor. Birinci mümkünlük, barış, işbirliği ve rekabete dayalı bir geleceğe işaret ediyor. İkincisi, en iyi şartlarda “Soğuk Savaş” gibisi bir konsolidasyona, dünya iktisadının ekonomik hatta teknolojik, bilişsel ağlara ait bloklara bölünmesine ve daha da berbatı mümkün sıcak çatışmalara hamile bir geleceğe…

Bu iki olasılıktan hangisinin başat eğilim olacağına, bu iki muhteşem gücün (Çin de artık bir muhteşem güçtür) birbirleriyle ilgili endişelerini yönetebilme marifetleri karar verecek.

“Derin Tarih” bize, iki büyük devlet ortasındaki kaygıların karşılıklı güvensizliğe, bunun da en çarpıcı tarihi örneği, Tuchydides tarafından detaylı biçimde belgelenen, Atina ile İsparta ortasındaki Peloponnes savaşlarından (M.Ö. 431-404) bu yana geniş çaplı savaşlara yol açtığını söylüyor. Fakat tarihte, dünya iktisadında gelişen karşılıklı bağımlılık münasebetlerine, İngiltere ve ABD ortasındaki liderlik transferi sürecine ait bir örnek de var. İnsanlık açısından yaşamsal tehdit oluşturan, iklim krizi ve pandemi üzere tek tek ülkelerin çözme kapasitesini aşan meselelere bakarak işbirliğinin imkanlı ve de zarurî olduğuna ait sav da pek mantıklı. Özetle, “Büyük Jüri” hala toplantı halinde…

Cumhuriyet