Bazıları seçim yapmadan evvel en ince detayına dek araştırıyor hatta kimi vakit bunda çoka kaçtığı da oluyor. Öte yandan, üzerinde hiç düşünmeden ivedilikle görüş belirten beşerler da var. Ruhbilimde bilişsel önyargı ismiyle bilinen bu düşünme biçimi, aşikâr bir zihinsel yanlışa yatkınlık olarak tanımlanıyor.
Illinois Üniversitesi’nden Carmen Sanchez ile Michigan Üniversitesi’nden David Dunning tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçları enteresan: Üzerinde düşünmeden yargıya varmak, genelde yanılgı yapmaya yatkın daha geniş kapsamlı davranış ve fikir örüntülerinin sadece bir kesimi.
Akıl yürütme sürecinde düşünmeden yargıya varma eğiliminde olan şahıslar ağır bedeller ödemek durumunda kalabiliyor
600’ü aşkın kişinin katıldığı araştırmada, bu çeşit önyargılı davranışlar şizofrenlerde çok daha yaygın olduğundan, şizofrenlerle ilgili çalışmalarda uygulanan bir düşünme oyunundan yararlanıldı.
Bu oyunda oyuncular iki gölde de balık tutan bir şahısla konuşturuluyor. Göllerin birinde balıkların birden fazla kırmızı iken, ötekinde griler çoğunlukta. Balıkçı balıkları birer birer fiyat ve fakat oyuncular balıkların hangi gölden tutulduğunu söyleyebildiklerinde avlanmaya son verir. Bu süreçte kimi oyuncuların karar vermeden evvel çok sayıda balık görmeleri gerekirken, çarçabuk karar verenler için bir iki balık görmenin kâfi olduğu görüldü.
SABIRSIZLAR İÇİN UMUT VAR
KOMPLO TEORİLERİNE YATKINLAR
Kumar oyununda da, şipşak karar verenlerin, kazanma olasılıkları daha yüksek olan argümanlara girmek yerine kazanma mümkünlüğü daha düşük seçeneklere “atlama” eğiliminde oldukları görüldü. Olaylara “atlama” eğiliminde olanlar tıpkı vakitte çok bir özgüven hissine da sahiptiler.
Çabuk karar verenlerle vermeyenler ortasındaki fikir farklılıklarının sözel imtihanlarla ölçülen zekâ seviyesi ve kişilik farklılıkları hesaba katıldığında da geçerli olup olmadığını anlamaya çalışan araştırmacılar, farklılığın sadece verilen misyonların çabucak yerine getirilmesinden kaynaklanmadığını gördüler.
SİSTEM EKSİKLİĞİNDEN
Pekala, bu fikirsizce ortaya atılmanın arkasında yatan ne?
Ruhbilimciler genelde iki düşünme çeşidi olduğunu öne sürüyorlar: Sistem 1 olarak isimlendirilen birincisi bir anda, tabiatıyla ve uğraş harcamadan akla gelen kanıları yansıtırken, Sistem 2, çözümleyici, ihtimamlı ve ölçüp biçilerek yapılan şuurlu ve efor gerektiren akıl yürütme biçimini içeriyor.
Çeşitli deneylerle iştirakçilerin yansılarını ne derece ölçüp biçerek verdiklerini belirleyen araştırmacılar, hem çabuk karar verenlerin hem de enine uzunluğuna düşünenlerin otomatik Sistem 1 kanılarından eşit oranda etkilendiklerine, lakin sabırsızların sistem 2’den ötekiler kadar etkilenmediklerine şahit oldular.
Düşünmeden verilen reaksiyonlar sonucunda oluşan zihinsel kirlenmelerin ve öteki önyargıların düzeltilmesine yardımcı olan Sistem 2’dir. İnsanların sıkıntılı inançları ve kusurlu akıl yürütmeleri genelde bu sistemin eksikliğiyle ilintilidir.
Neyse ki, sabırsızlar için bir umut var. Araştırmacılar bu bireylerin önyargılarını amaç alan ve bilhassa de şizofreni araştırmalarında sıklıkla uygulanan biliş ötesi öğrenme çeşidinde (metabilişsel) eğitimlerin onların biraz daha enine uzunluğuna düşünerek reaksiyon vermelerine yardımcı olabileceğini belirtiyorlar.
Cumhuriyet
