Beethoven: Büyük besteci, duyma engeline karşın nasıl mükemmel besteler yaptı?

Getty ImagesBeethoven müziğin fikir ve hisleri söz etmesi gerektiğine inanıyordu.

7 Mayıs 1824, Viyana. Aristokratlar ve kentin entelektüelleri Viyana Kraliyet Tiyatrosu Burgtheater’da çok değerli bir aktiflik için, Ludwig van Beethoven’ın Dokuzuncu Senfonisi’nin prömiyeri için bir ortaya gelmişti.

Beklentiler çok yüksekti.

Beethoven uzun vakittir rastgele bir senfoni üretmemişti. Üstelik 12 yıldır da sahnelerden uzaktı.

Ancak en nihayetinde o gün gelip çatmış ve Beethoven, öbür hiçbir konserde bir ortaya gelmemiş, en kalabalık orkestranın karşısında sahneye çıkıyordu.

Getty ImagesBeethoven’in bir orkestra şefi olarak coşkulu biçimi, “çok çeşitli beden hareketlerini” kullandığını söyleyen sahnedeki öbür müzisyenleri şaşırttı.

Birinci kere bir senfoninin formatı değiştirilmiş ve insan sesi de dahil edilmişti.

Beethoven, sırtını seyirciye dönmüş, dizginlenemez bir tutkuyla müzisyenleri yönlendiriyor, bedenini ve kollarını müziğin akışına nazaran coşkuyla sallıyordu.

Kendisini o kadar kaptırmıştı ki, modülün sonunda solistlerden birinin ona yaklaşıp döndürmesiyle, gök gürültüsünü andıran alkışları görene kadar ellerini sallamaya devam etti.

Bu ana kadar ise Beethoven esasen duyma engelliydi.

‘BU KADAR GÜZEL SONUÇLANMASI ŞAŞIRTICI’

Getty ImagesDuyma engelli olmasına karşın Beethoven, şimdiye kadarki en unutulmaz bestelerden kimilerine imza attı.

BBC’ye konuşan Oxford Üniversitesi’nden müzikoloji profesörü ve “Beethoven: Dokuz Modülde Bir Hayat” isimli biyografi kitabının muharriri Laura Tunbridge, bu olayla ilgili birkaç açıklama olduğunu söyledi.

Prof. Tunbridge, “Senfoninin prömiyeri esnasında sahnedeydi fakat yanında işleri sisteme sokan bir müzik direktörü vardı, zira o vakte kadar Beethoven’in uzun müddettir muteber bir şef olmaktan çıktığı biliniyordu” diye konuştu.

Kaotik bir akşam olabilirdi. Bestekar ve şef duyma engelliydi. Kesim alışılmadık bir biçimde uzundu ve hayli de karmaşıktı. O vaktin normali olarak da müzisyenlerin çok az provası vardı.

Prof. Tunbridge, “Hazırlık eksikliği göz önüne alındığında, bu kadar iyi sonuçlanması şaşırtıcı” diyor.

EĞLENCEYİ UNUTUN: ‘MÜZİK BİR SANAT BİÇİMİDİR’

BBC/Richard StrittmatterMüzikolog Laura Tunbridge, Beethoven’in 250. yaşı için “Beethoven: Dokuz Modülde Bir Hayat” isimli biyografi kitabını yayımladı.

Bu yaşananlar Beethoven’in hayatının ihtişamını ve trajedisini yansıtır.

250 yıl evvel Almanya’nın Bonn kentinde doğmuştur Beethoven. Doğum günü tam olarak bilinmemekle birlikte 16 Aralık olduğu düşünülür. 17 Aralık 1770 yılında vaftiz edildiğine dair kayıtlar var.

Onun için karmaşık ve çelişkili bir kişiliğe sahip, muazzam bir hayal gücü, tutku ve gücün bestekarı demek hiç yanlış olmaz.

Onun müzikte geliştiği yıllar, Avrupa’nın birçoklarında harikulâde bir siyasi karışıklık periyodu olan Napolyon Savaşları ile birebir vakte denk gelir.

Beethoven, Almanya doğumlu olmasına karşın, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn, Franz Schubert ve Antonio Vivaldi ile birlikte Viyana’nın en büyük müzisyenlerinden biri olarak kabul edildi.

Prof. Tunbridge, Beethoven’in müziği için, “Ses ve hacim açısından müziğin kapsamını birçok taraftan kökten değiştirdi” cümlelerini kuruyor.

“Sahip olduğu tutkusu ve fikri, müziğin ve hisleri tabir edebileceği fikriyle, müziğin salt cümbüş olmanın ötesine geçtiğini, çok daha derin bir şey tabir ettiğini gösterdi” diye konuşan Prof. Tunbridge şunu da ekliyor:

“Beethoven müziği bir sanat biçimine yükseltmede kilit rol oynadı.”

Bestekar, tıpkı vakitte, öfkeli, bencil, narsist, bağsız, asık hızlı, münasebetlerinde hüsrana uğramış, dağınık, eli sıkı, hastalık hastası ve alkolik olmasıyla da ünlendi.

Prof. Tunbridge, Beethoven’ın bu özellikleri için “romantik mitinin bir parçası” yorumunu yapıyor: “Çünkü içindeki iblisler ve fizikî rahatsızlıkları tarafından azap gören bir sanatkarın manzarasını tercih ediyoruz.”

Hayal gücümüzün ötesinde kesimler yaratma yeteneğiyle, kendini her şeyden evvel sanatına adamış bir usta olarak resmetmesi, onu bu dünyanın dışında biri üzere göstermesini sağlıyor.

HASTALIKLARLA GÖLGELENMİŞ BİR HAYAT

Getty ImagesBeethoven, hayatının büyük bir kısmında birçok hastalıktan müzdaripti.

Beethoven ‘zor bir kişi’ ününe sahipti. Ancak doğrusu pek çok sıhhat meselesinden da muzdaripti ve birtakım dehşetli ve hatta yan tesiri olan tıbbi tedavilere katlanmak zorunda kaldı.

Bir dizi çağdaş uzman, hangi hastalıklardan muzdarip olduğunu, duyma pürüzüyle nasıl bağlı olduğunu, kişiliğini ve müzikal yaratımını nasıl etkilediğini belirlemeye çalışmak için araştırmalar yürüttü.

İngiliz beyin cerrahı Henry Marsh, BBC World belgeseli “Dissecting Beethoven”da bugün teşhis edilen hastalıkların detaylı bir listesini derledi.

Doktora nazaran, bestekar “iltihaplı bağırsak hastalığı, hassas bağırsak sendromu, şiddetli ishal, Whipple hastalığı, kronik depresyon, civa zehirlenmesi ve hipokondriyazisten” muzdaripti.

Beethoven’in vefatından sonraki gün (27 Mart 1827), tanınmış tabip Johannes Wagner cesedin üzerinde bir otopsi yaptı ve karnın şiştiğini, karaciğerin önemli halde hasar gördüğünü ve olağan boyutunun dörtte birine kadar küçüldüğünü buldu. Tüm bu belirtiler siroz ve alkol tüketimini işaret ediyordu.

Getty ImagesBeethoven’in cesedi vefatından bir gün sonra otopsiye tabi tutuldu.

Ailesinde de alkolizm vardı. Gerçekten büyükannesi de bu problemle boğuşuyordu ve babası ise ünlü bir sarhoştu.

Prof. Tunbridge, Beethoven’in sistemli olarak ve toplumsal ortamlarda şarap içtiğini, zira suyun ekseriyetle tüketime uygun olmadığını söylediğini aktarıyor.

California, San José Üniversitesi Beethoven Araştırmaları Merkezi’nden araştırmacı William Meredith, şarap tüketimi ile muhtemel kurşun zehirlenmesi ortasında bir temas kurdu. Bu tanıyı bestekarın kimyasal olarak tahlil edilen ve kurşunun varlığını gösteren bir saç örneğine dayanarak yaptı.

O yıllarda şarap üreticileri üzüm suyunun fermantasyonunu kurşunla kaplı fıçılarda yapardı. Böylelikle içecek tatlı ve şuruplu hale gelirdi. Ancak farkında olmadan da müşterilerine ziyan verirdi.

Kanıtlamak mümkün olmasa da kurşun zehirlenmesinin Beethoven’da nörolojik hasara neden olduğu da düşünülebilir.

İŞİTME DUYUSUNU NASIL KAYBETTİ?

Getty ImagesBeethoven duyma mahzuru üzerine şu cümleleri kaleme aldı: “Herkesten çok bende kusursuz olması gereken bir duyudan mahrum olduğumu nasıl açıkça söyleyebilirdim?”

Otopsiden sonra gözlemlediği ve bildirdiği üzere Dr. Wagner, Beethoven’in duyma yetisinin derinden etkilendiğini kanıtlandı.

Meredith, BBC’ye verdiği demeçte sağırlığın, birebir başlangıç tarihlerine denk geldiği için sindirim hastalıkları ile ilgili olabileceğini söyledi:

“Dahası Beethoven, hayatının geri kalanında çektiği ateş ve baş ağrısı kahırları sebebiyle de daima şikayet ediyordu.”

Maryland Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden Dr. Philip Mackowiak’ın öne sürdüğü bir öbür teori de, işitme kaybının doğuştan gelen frenginin bir yan tesiri olabileceği.

Amerika kıtasından bulaşan hastalık, Avrupa’yı denetimden çıkarıp, savunmasız nüfusta önemli meselelere neden oldu.

Dr. Mackowiak, Beethoven’da hastalığın kendisini gastrointestinal (sindirim sistemi ile ilgili) şikayetler ve duyma pürüzü olarak gösterdiğini söyledi.

Lakin beyin cerrahı Henry Marsh, bunun kesin bir delili olmadığına, yalnızca spekülasyon olduğuna inanıyor.

DUYMA PÜRÜZÜNÜN YARATTIĞI TRAVMA

Getty ImagesBeethoven’in sığındığı ve kardeşlerine vasiyetnamesini yazdığı Heiligenstadt’daki konut.

Kesin olarak bilinen şey varsa o da Beethoven’in işitme sıkıntılarının 1797 ile 1798 yılları ortasında başladığı.

Beethoven, tabibinin tavsiyesine uyarak 1802’de Viyana’yı terk etti ve durumuyla başa çıkmak için yakındaki Heiligenstadt kasabasında huzur aradı.

Burada kardeşlerine ‘Heiligenstadt Vasiyetnamesi’ olarak bilinen intihar kanılarını kaydettiği ve başka insanlardan uzak durması gereken bir mektup yazdı.

Duyma pürüzünün onu nasıl rahatsız ettiğini ve bunun onun sistemsiz davranışını nasıl açıkladığını anlatan Beethoven, “Düşünün ki, altı yıldan beri, çaresiz bir hastalığa tutulmuş bulunuyorum. Hastalığım tabiplerin bilgisizliği yüzünden tamamıyla ağırlaştı. Yıllar geçtikçe, umutlarımın birer birer suya düştüğünü gördüm” diye yazdı.

Beethoven bu mektupta şöyle devam etti:

“Bir gereksinimin baskısı olmadıkça, çekildiğim kuytu köşeden dışarı çıkmıyorum, hayatımı bir mahkum üzere yalnızlık içinde geçiriyorum. Tesadüfen kalabalık ortasına düşecek olursam, sağırlığımın sırlarını açığa vuracağım endişesiyle mevt terleri döküyorum.”

Fakat işitme duyusunu kaybetmekten duyduğu mutsuzluğa karşın Beethoven, sanatı uğruna yaşamaya devam etmeye karar verdi.

Hiç gönderilmeyen mektup, vefatından sonra notlarının ortasında bulundu.

En dokunaklı pasajlardan biri şöyledir:

“Ne deva ki bu güç işte yeniden sakatlığımdan ileri gelen pürüzlerle karşılaştım. Öyleyken, yeniden de kimseye, ‘Daha yüksek sesle konuşun, ben sağırım’ diyemedim. Herkesten çok bende kusursuz olması gereken bir duyudan mahrum olduğumu nasıl açıkça söyleyebilirdim… Ben ki vaktiyle pek az sanatkâra nasip olan ince, derin, üstün bir işitme duyum olmasıyla övünürdüm! Hayır, hayır; yapamazdım bunu! Onun için bir köşeye çekildimse bağışlayın beni. Ben de isterdim ortanıza katılıp zevkle yaşamayı.”

Beethoven başlangıçta belli frekansları duyma yeteneğini kaybettiğini, fakat vakitle işitme duyusunun birçoklarını kaybettiğini söylüyor.

Prof Tunbridge, “Sağır olduğunu ve yüksek sesle konuştuğunu aktaran rivayetler var” diyor ve ekliyor: “Ancak durumun tam olarak ne olduğu bilinmiyor.”

Bilinen şey, 1818’de insanların ne dediğini anlamasının aslında sıkıntı olduğu, bu yüzden sorularını ve yorumlarını yazmasını istediği.

Hayatının sonunda, ince bir biçimde de olsa, muhakkak sesleri duyabildiğine dair de birtakım diğer anekdotlar var.

TİTREŞİMLERİN DİZGİSİ OLARAK MÜZİK

Getty ImagesBeethoven’in müziği üzerinde çalışmak için kullandığı işitme aygıtlarından kimileri.

Bu yüzden, evlenememenin yarattığı hayal kırıklığına, Beethoven artık işitememeyi de eklemiş oldu.

Lakin yalnızca beste yapmaya devam etmekle kalmadı, birebir vakitte en etkileyici, hareketli ve deneysel yapıtlarından kimilerini da yarattı.

Prof. Tunbridge, Heiligenstadt Vasiyetnamesi’nde Beethoven’ın “hayatın kendisi için kıymetli olmaya devam ettiğini, beste yapmaya devam edeceğini ve müziğinin onu kurtaracağına yönelik bir karar verdiğini” aktarıyor.

Beethoven, eksiksiz enstrümanının piyano olması sebebiyle, sesi yükseltmek için eklenen çeşitli aygıtların yardımıyla onunla beste yapmaya devam etti.

Tekrar de Beethoven’ın en güçlü enstrümanı beyniydi.

Prof. Tunbridge bu cümleyi şöyle açıklıyor:

“Müzisyenlerin büyük ölçüde hayal güçlerine bağlı olduklarını, başlarındaki sesleri duyabildiklerini ve Beethoven’in çocukluktan beri müzik yarattığını unutmamalısınız.

“Belki dış dünyayı duyamıyordu, fakat zihnindeki müzik dinleme yeteneğinin bozulacağını yahut müzikal yaratıcılığının azalacağını düşünmek için hiçbir nedenimiz yok.”

GÜÇ VE COŞKU

Getty Images”Doğru duyamıyorsanız, müziğinizi söz etmek için müzisyenlerin gücüne güvenirsiniz”

Aslında, birkaç çağdaş yorumcu, duyma pürüzünün müzik yeteneğini birçok taraftan geliştirdiğini düşünüyor.

İngiliz bestekar Richard Ayres BBC’ye verdiği demeçte, “Doğru duyamıyorsanız, müzisyenlerin müziğinizi tabir etme gücüne güvenirsiniz” diyor.

Kendisi de duyma engelli olan ve hem Beethoven’dan hem de kendi işitme kaybından ilham alan bir eser yazan Ayres, büyük maestronun daha coşkulu müziğe başvurduğunu, müzik dizilerinin daha çok öne çıktığını ve daha da netleştiğini söylüyor.

Ayres, Beethoven’ın orkestrasındaki müzisyenlerinden talep ettiği şeyin, onların beden hareketlerini ve performanslarına harcadıkları enerjiyi görebilmek olduğunu söylüyor.

Beethoven’in müziği nabız üzere atan bir kalite kazandı. Bu da onu beklenmedik dar sokaklara sürükledi ve son kesimlerinde da görüldüğü üzere bir biçimde yürekler acısı ve hareketli anlara yol açtı.

Mesela, ‘Heiliger Dankgesang’ (String Quartet No. 15 in A minor, Opus 132) isimli yapıtı bir hastalıktan kurtulmasına yardım ettiği için Allah’a minnettarlıkla yazılmış, şaşırtan derecede moral veren bir yapıttır.

İNSANLIK VE UMUT

Getty Images”Ode of Joy” Beethoven’ın politik ve toplumsal ülkülerini özetler

Beethoven’in en güç ferdî anlarından birinde “Ode to Joy” isimli yapıtını bestelemesinin, gelecekte biraz umut hissettiğini gösterdiğini söyleyen Prof. Tunbridge, “Onun bağsız ve hasta olduğunu doğrulamak için pek çok delil var, lakin Beethoven bundan çok daha fazlasıydı. Onun öteki, daha dostça ve eğlenceli bir yanı var. İnsan niteliklerine ışık tutan öbür örnekler de var” diye ekliyor.

Beethoven küçük yaşlardan beri Friedrich Schiller’in birebir isimli şiirini bestelemeyi çok istemişti ve de en nihayetinde onu Dokuzuncu Senfoni’ye dahil etmenin de bir yolunu buldu.

Prof Tunbridge, Ode to Joy ile Beethoven ortasında kurduğu bağ hakkında ise şunları söylüyor:

“Metinde söz edilen kardeşlik ve memnunluk ülkülerinin Beethoven’in siyasi açıdan ve genel olarak toplumda umduğu şeyler olduğunu düşünüyorum.

“Bu umudu hayatının sonuna kadar sakladı ve bu görmezden gelemeyeceğimiz bir şey.”

Getty Images

Cumhuriyet