Beyt’ül Hikmet: Modern matematiği ortaya çıkaran keşiflerin yapıldığı 13. yüzyılda yıkılan Bağdat’taki İslam Kütüphanesi

Getty Imagesİranlı Matematikçi Harizmi’nin Özbekistan’daki heykeli

Beyt’ül Hikmet (Bilgelik Evi) kulağa bir hayalmiş üzere geliyor. 13. yüzyılda yıkılan bu antik kütüphaneden rastgele bir iz kalmadı. Yani nerede olduğundan ve neye benzediğinden tam manasıyla emin olamıyoruz.

Ancak bu saygın akademi, İslami Altınçağ’da büyük bir entelektüel güçtü. Sıfır ve çağdaş Arap sayıları üzere dönüştürücü kavramların da doğum yeriydi.

8. yüzyılın sonunda Halife Harun El Reşid için özel koleksiyon olarak kurulan Bilgelik Meskeni, 30 yıl sonra halka açık bir akademiye dönüştü ve dünyanın dört bir yanından alimleri Bağdat’a çekmeye başladı.

Onları çeken şey kentin canlı bilimsel merakı ve tabir özgürlüğüydü. Müslüman, Yahudi ve Hristiyan alimlerin burada çalışmasına müsaade veriliyordu.

Günümüzün en büyük kütüphaneleriyle kıyaslanacak seviyede bir arşive sahip olan Bilgelik Konutu en nihayetinde matematik, astronomi, tıp, kimya, coğrafya, ideoloji, edebiyat ve sanat ile simya ve astroloji üzere biraz daha tartışmalı alanlarda rakipsiz bir araştırma merkezine dönüştü.

Getty ImagesBilgelik Konutu, Hülagü Han’ın liderliğindeki Moğollar’ın 1258’deki Bağdat kuşatmasında yıkılmıştı. Fakat buradaki çalışmaların tesiri çok daha uzun sürdü

Bu harika yeri gözünüzün önüne getirmek biraz hayal gücü gerektiriyor.

Lakin bir şey çok net; Akademi matematiği büsbütün değiştiren bir kültürel rönesansı başlattı.

Bilgelik Meskeni 1258’de Moğolların Bağdat kuşatmasında yıkıldı. Efsaneye bakılırsa, Fırat’a o kadar çok el yazması atıldı ki, ırmağın suları mürekkepten siyaha döndü.

Fakat burada yapılan keşifler, daha sonra İslam İmparatorluğu, Avrupa ve en nihayetinde tüm dünyanın benimsediği güçlü, soyut bir matematik lisanını ortaya çıkarttı.

GELECEĞE DÖNÜŞ

Getty ImagesBilgelik Konutu’nun alimleri, daha sonra tüm dünyanın benimseyeceği soyut bir matematik lisanı oluşturdu

Surrey Üniversitesi’nden fizik profesörü Jim El Halili, “Bizim için Bilgelik Konutu’nun nerede, ne vakit kurulduğu kıymetli olmamalı. Çok daha ilginci bilimsel fikirlerin tarihi ve Bilgelik Meskeni sayesinde nasıl geliştikleri” diyor.

Bilgelik Konutu’nun matematik mirasının izini sürmek için, vakitte seyahat yapıp bir nevi geleceğe dönmek gerekiyor.

İtalyan Rönesansı’na kadar yüzlerce yıl boyunca, Avrupa’da bir isim matematikle eş manalıydı: Vefatından sonra Fibonacci diye anılan Leonardo da Pisa. 1170’te Pisa’da doğan İtalyan matematikçi, birinci tahsilini Kuzey Afrika kıyısındaki İtalyan ticaret kolonisi Bugia’da almıştı.

Fibonacci 20’li yaşlarının başlarında Ortadoğu’ya seyahat etmiş ve İran üzerinden Batı’ya ulaşan fikirlerin tesiri altına girmişti. Fibonacci İtalya’ya döndüğünde Liber Abbaci’yi yayımladı. Bu Hint-Arap sayı sistemini tanımlayan birinci Batılı yapıtlardan biriydi.

Getty ImagesFibonacci, ticaret yolları üzerinden Batı’ya gelen fikirlerden etkilenip, Ortadoğu’ya seyahat etti

Liber Abacci, 1202’de birinci ortaya çıktığında, Hint-Arap sayılarını yalnızca birkaç entelektüel biliyordu. Avrupalı tacirler ve bilim insanları, hala çarpma ve bölmeyi çok külfetli bir hale getiren Roma sayılarını kullanıyordu. (MXCI’yi LVII ile çarpmayı bir deneyin).

Fibonacci’nin kitabında aritmetik süreçlerde sayıların kullanımı gösteriliyordu. Bu teknikler kar marjı, para bozdurulması, tartı ölçüsünün çevrilmesi, takas ve faiz üzere pratik problemlere da uygulanabiliyordu.

Fibonacci ansiklopedik yapıtının birinci kısmında “Hesaplamayı, inceliklerini ve maharetlerini bilmek isteyenler el sayılarıyla hesap yapmayı bilmeli” diyordu. Burada kast ettiği çocukların şu anda okullarda öğrendikleri sayılardı.

“Bu dokuz sayı ve sıfır denilen 0 işaretiyle, her sayı yazılabilir” diyordu. Matematik birden, herkese açık bir hale gelmişti.

Fibonacci’nin büyük dehası bir matematikçi olarak yaratıcılığı değil, Müslüman bilim insanlarının yüzyıllardır kullandığı avantajları çok iyi anlamasıydı: Hesaplama formülleri, ondalık sistemleri ve cebirleri.

Aslında Liber Abbaci çok büyük ölçüde 9. yüzyıl matematikçisi Harizmi’nin algoritmalarına dayanıyordu. İhtilal niteliğindeki yapıtı, birinci kere iki bilinmeyenli denklemleri tahlili için bir sistem öneriyordu.

Harizmi alanındaki keşifleriyle “Cebir’in babası” diye anılır. Cebir Arapça “bozuk kesimleri tamir etmek” demek olan Arapça “el-cebr” kökünden geliyor. Harizmi 821’de Bilgelik Konutu’nda astronom ve baş kütüphaneci olarak atanmıştı.

Getty ImagesHarizmi ‘Cebir’in Babası’ diye biliniyor

El Halili, “Harizmi’nin tezleri Müslüman dünyasında ondalık sayı sistemini başlattı. Leonardo da Pisa üzere başkalarıysa bunun Avrupa’ya iletilmesini sağladı” diyor.

Yani aslında Fibonacci’nin çağdaş matematikteki dönüştürücü tesirini büyük ölçüde Harizmi’ye borçluyuz. Ortalarında yaklaşık 400 yıl bulunan iki adam, antik bir kütüphaneyle birbirlerine bağlanıyor. Ortaçağ’ın en tanınmış matematikçisi, İslami Altın Çağ’ın esas kurumlarından birinde buluşlarını yapan bir öbür öncü düşünürün omuzlarında yükseliyor.

Tahminen de Bilgelik Meskeni hakkında çok az şey bilindiğinden, tarihçiler sıklıkla büyüklüğünü ve hedefini abartıyor ve elimizde çok az bulunan tarihi kayıtlarla çelişen bir kıymet atfediyor.

El Halili, “Bazıları Bilgelik Konutu’nun birçoğunun gözünde bu kadar büyüyen bir şey olmadığını söylüyor. Lakin Harizmi üzere bilim insanlarıyla münasebeti ve matematik, astronomi ve coğrafyadaki çalışmaları, benim için Bilgelik Konutu’nun yalnızca çeviri kitapların toplandığı bir yer değil, gerçek bir akademi olduğuna dair gereğince güçlü kanıtlar” diyor.

Kütüphanedeki alimler ve mütercimler, çalışmaların halkın erişimine açık olması için de büyük bir efor harcadı.

Getty ImagesKütüphane burada görülen, 850 yılında yayımlanan “Maharetli Cihazlar” üzere birçok çığır açan yapıta konut sahipliği yapıyordu

Matematik tarihi Profesörü June Barrow-Green, “Bilgelik Konutu burada yapılan çevirilerle de değerli bir yer. Yunan fikirlerini kendi ana lisanlarına çeviri eden Arap alimler sayesinde matematik anlayışımızın temellerini oluşturduk” diyor.

Saray kütüphanesi, bilimsel buluşların yapıldığı bir yer olduğu kadar, geçmişteki sayısal fikirlere pencere atan bir yerdi da tıpkı vakitte.

Şu anki ondalık sistemimizden çok evvel, bilgisayarlarımızı programlayan ikili sayı sisteminden, Roma sayılarından, antik Mezopotamyalıların kullandıkları sistemlerden evvel, beşerler hesaplarını kaydetmek için birinci çetele sistemlerini kullanıyordu.

Artık bunların her birini meçhul, modası geçmiş bulsak da, farklı sayı sistemleri aslında bize geldikleri kültürlerin yapısı, bağlantıları, tarihi ve kültürel bağlamları hakkında çok bedelli şeyler öğretebilir.

Basamak pahası ve soyutlama fikrini güçlendiriyor ve sayıların nasıl çalıştığını daha iyi anlamamıza yardımcı oluyorlar.

Barrow-Green, “Batı tekniğinin tek prosedür olmadığını gösteriyorlar. Farklı sayı sistemlerini anlamak sahiden çok yararlı” diyor.

Antik bir tüccar örneğin “iki koyun” yazmak istediğinde, bir kilin üzerine iki koyun resmi çizebilirdi. Fakat “20 koyun” yazmak istediğinde hiç de pratik olmazdı.

Getty ImagesBu güneş saatinde görülen Roma sayıları giderek kayboluyor

Bu yıl Fibonacci’nin doğumunun 850. yıldönümü. Bu tıpkı vakitte Roma sayılarının büsbütün geçmişte bırakıldığı an da olabilir.

İngiltere’de klâsik saatlerdeki Roma sayıları, çocukların artık analog saatleri düzgün anlayamadığı dehşetiyle, anlaşılması daha kolay dijital saatlerle değiştirildi. Dünyanın kimi bölgelerinde yol işaretlerinden ve resmi evraklardan çıkartılırken, Holywood devam sinemalarının başlıklarında Roma sayılarını kullanmayı bıraktı.

Fakat global seviyede Roma sayılarından uzaklaşılması hayatın öbür alanlarına nüfuz eden bir hesap bilmezliğin de atını çiziyor. Tahminen de daha da kıymetlisi, Roma sayılarının kaybolması matematik hakkındaki daha genel bir tartışmayı yöneten siyaseti de gözler önüne seriyor.

Cambridge Mathematics Editörü Lucy Rycroft-Smith, “Kimin kıssalarının anlatılacağı, formel tahsilin bir modülü olarak hangi bilgi tiplerinin ölümsüzleştirileceği, kimin kültürünün ayrıcalıklı olacağı kaçınılmaz olarak Batılı sömürge mirasımızdan etkileniyor” diyor.

Eski matematik öğretmeni Rycroft-Smith, şu anda matematik eğitiminde önde gelen bir isim ve global seviyede farklı müfredatları inceliyor. Galler, İskoçya ve İrlanda’da Roma sayıları öğretilmiyor. ABD’de de bu mevzuda standart bir hal yok. İngiltere’de ise çocukların 100’e kadar Roma sayılarını okuyabiliyor olması gerektiği belirtiliyor.

Getty ImagesFibonacci, Hint-Arap sayı sistemini yaymasının yanı sıra, bu deniz kabuğu üzere birçok şeyi boyutlarını belirleyen dizisiyle de tanınıyor

Çoğumuz MMXX sayısında özel bir şey görmüyoruz (Bilmiyorsanız, bu sayı 2020). Fibonacci’nin ismini alan Fibonacci dizisini pek tanımıyor olabiliriz. Fibonacci dizisi, 1 ile başlayan ve her sayının kendinden evvelki ile toplanması sonucu oluşan bir sayı dizisi.

Fibonacci dizisi, deniz kabuklarında, ayçiçeklerinde, çam kozalaklarında, hayvanların boynuzlarında ve dijital dünyada görülüyor.

Dizileri, tanınan kültürde de, edebiyatta, sinemalarda ve görsel sanatlarda da yer alıyor.

Fakat Leonardo da Pisa’nın matematiğe en kalıcı katkısı, okullarda nadiren öğretilen bir şey. Bu öykü yaklaşık 1.000 yıl evvel Batı Hristiyanlığı entelektüel karanlıktayken, bir saray kütüphanesinde başladı.

Matematiğe yönelik Avrupa odaklı görüşlerimizi yıkıp geçmesi gereken ve İslam Dünyası’nın bilimsel başarılarına ışık tutup, çok evvelden kalma sayısal hazinelerin devam eden değerini vurgulayan bir kıssa.

Cumhuriyet