Cumhuriyet’in kuruluşuna giden yolda en anlamlı zafer: Atatürk’ün Çanakkale Savaşı’ndaki rolü

ÇANAKKALE ZAFERİ NE VAKİT OLDU?

1. Dünya Savaşı sırasında 1915-1916 yılları ortasında Gelibolu Yarımadası’nda Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri ortasında yapılan deniz ve kara muharebeleri, ‘Çanakkale Savaşı’ ismiyle tarihteki yerini aldı.

İtilaf Devletleri; Osmanlı İmparatorluğu’nun başşehri İstanbul’u alarak İstanbul ve Çanakkale boğazlarının denetimini ele geçirmek, Rusya’yla inançlı bir erzak tedarik ve askeri ikmal yolu açmak, başşehir İstanbul’u zapt etmek suretiyle Almanya’nın müttefiklerinden birini savaş dışı bırakarak İttifak Devletleri’ni zayıflatmak gayeleri ile birinci gaye olarak Çanakkale Boğazı’nı seçti.

Lakin taarruzları başarısız olmuş ve geri çekilmek zorunda kaldılar. Kara ve deniz savaşı sonucunda iki taraf da çok ağır kayıplar verdi.

ALMANYA, OSMANLI’NIN SAVAŞA GİRMESİNİ İSTEDİ

Osmanlı İmparatorluğu, Almanya’nın Rusya’ya savaş ilan ettiği 1 Ağustos 1914’ün çabucak sonraki günü, Almanya ile bir ittifak antlaşması imzaladı. Bu antlaşma, imparatorluğun eninde sonunda Almanya’nın ana gücünü oluşturduğu İttifak Devletleri safında fiilen savaşa gireceği manasına geliyordu. Enver Paşa, fiilen savaşa girmeyi, seferberliğin tamamlanmamış olması ve Çanakkale Boğazı savunmasının tamamlanmaması üzere münasebetlerle ertelemeye çalıştı. Fakat Almanya, bir an evvel savaşa fiilen girilmesi için baskılarını sürdürdü.

Bu baskılar, Akdeniz’de İngiliz donanması önünden çekilen Goeben ve Breslau savaş gemilerinin İstanbul’a gelmesiyle ‘oldu bitti’ye getirildi. Daha sonra Osmanlı Donanması’na bağlı bir küme gemiyle Karadeniz’e açılan bu gemiler 27 Ekim 1914 tarihinde Rus limanlarını bombalayınca Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilan etti.

İNGİLTERE, DENİZ SAVAŞI’NDAN VAZGEÇTİ

Birleşik Krallık Donanma Bakanı Winston Churchill, Eylül 1914’te Çanakkale Boğazı’nın donanmayla geçilerek İstanbul’un işgalini öngören bir planı Başbakan Herbert Asquith’e verdi. Plan, çeşitli evrelerden geçerek uygulamaya kondu. Birleşik Krallık ve Fransa gemilerinden oluşan bir donanmanın Boğaz’a geniş çaplı hücumları 1915 Şubat ayında başlatıldı. En güçlü taarruz ise 18 Mart 1915 günü uygulamaya konuldu. Fakat Birleşik Donanma ağır kayıplara uğradı ve deniz harekatından vazgeçmek zorunda kalındı.

Deniz harekatıyla İstanbul’a ulaşılamayacağı anlaşılınca kara harekatıyla Çanakkale Boğazı’ndaki Osmanlı kıyı topçu bataryalarını ele geçirmek planı gündeme getirildi. Bu plan çerçevesinde hazırlanan İngiliz ve Fransız kuvvetleri 25 Nisan 1915 şafağında Gelibolu Yarımadası’nın güneyinde beş noktada karaya çıkarıldı. İngiliz ve Fransız çıkarma kuvvetleri her ne kadar Seddülbahir ve Arıburnu kıyılarında köprübaşları oluşturmayı başardılarsa da Osmanlı kuvvetlerinin inatçı savunmaları ve vakit zaman giriştikleri karşı taarruzlar sonucunda Gelibolu Yarımadası’nı işgalde başarılı olamadı.

Bunun üzerine kıyıdaki kuvvetler destek edilmek için Arıburnu’nun kuzeyinde Suvla Koyu’na 6 Ağustos 1915 tarihinde yeni kuvvetlerle bir üçüncü çıkarma yapıldı. Fakat 9 Ağustos 1915’te Kurmay Albay Mustafa Kemal’in Birinci Anafartalar Muharebesi olarak bilinen karşı taarruzunda İngiliz Komutanlığı ihtiyat tümenini ateş sınırına sürerek kıyıda tutunmayı başardı.

Mustafa Kemal, Kocaçimentepe-Conk Bayırı sınırında yeni bir karşı taarruz gerçekleştirdi, bu çizgideki Anzak birliklerini de püskürttü. İngiliz ve Anzak kuvvetlerinin İkinci Anafartalar Muharebesi olarak bilinen genel taarruzları ise Osmanlı savunmasını aşamadı. Tüm bu gelişmelerin sonrasında İngiliz, Anzak ve Fransız kuvvetleri Gelibolu Yarımadası’nı Aralık 1915’te tahliye etti.

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN ÇANAKKALE SAVAŞI’NDAKİ ROLÜ

* 1. Dünya Savaşı başladığında Bulgaristan Sofya’da ‘ateşemiliter’ olan Mustafa Kemal, istekli olarak Çanakkale Savaşı’na katıldı. Mustafa Kemal, Kasım 1914’te, Başkomutanlık Vekaleti’ne müracaat ederek cephede faal bir misyona getirilmek istedi, fakat kendisine, “Sizin için orduda her vakit bir vazife vardır. Fakat Sofya Ateşemiliterliği’ni daha kıymetli gördüğümüzden sizi orada bırakıyoruz” karşılığı verildi. Bunun üzerine Mustafa Kemal, Aralık 1914’te Sofya’dan Başkomutan Vekili Enver Paşa’ya bir mektup yazarak cephede etkin misyon alma isteğini şu sözlerle yeniledi: “Vatanın müdafaasına ilişkin aktif görevlerden daha önemli ve ulu bir görev olamaz. Arkadaşlarım muharebe cephelerinde, ateş sınırlarında bulunurken ben Sofya’’da ateşemiliterlik yapamam! Şayet birinci sınıf subay olmak liyakatinden mahrumsam, kanaatiniz bu ise, lütfen açık söyleyiniz.”

* Mustafa Kemal, bu ısrarları üzerine, 20 Ocak 1915’te, Esat Paşa komutasındaki, 3. Kolordu’ya bağlı olarak Tekirdağ’da kurulacak 19. Tümen Komutanlığı’na atanmıştır.

MUSTAFA KEMAL, ÇANAKKALE SAVAŞI’NA YARBAY OLARAK KATILDI

* Mustafa Kemal, Çanakkale Savaşlarına ‘yarbay’ olarak başlamıştır, ancak beş hafta sonra 1 Haziran 1915’te ‘albay’ oldu.

* 2 Şubat 1915’te Tekirdağ’a gelen Mustafa Kemal 19. Tümeni kurma çalışmalarına başlamış, 25 Şubat 1915’te, Tekirdağ’daki 19. Tümen Komutanlığı, Eceabat’a nakledilmiş ve Mustafa Kemal 19. Tümen ve Eceabat Bölge Komutanlığı’na getirildi. (19. Tümene ek olarak, 9. Tümenin 2 piyade alayı birtakım topçu birlikleri de Eceabat Bölge Komutanlığı buyruğuna verildi)

* 23 Mart 1915’te Eceabat Bölgesi Komutanlığı genişletilerek, ‘Müstehkem Mevki Rumeli Bölgesi Komutanlığı’ ismini aldı ve komutanlığına Albay Halil Sami Beyefendi getirildi. Mustafa Kemal’in komuta ettiği 19. Tümen ordu yedeğine alınarak 3. Kolordu Komutanlığı’nın buyruğunda tekrar Eceabat’ta bırakıldı. 24 Mart 1915’te Mustafa Kemal, bir aydır devam ettirdiği Eceabat Bölgesi Komutanlığı’nı Albay Halil Sami Bey’e bırakarak 19. Tümen Komutanlığı’na döndü.

* 18 Nisan 1915’te, Mustafa Kemal’in komutasındaki 19. Tümen, Çanakkale’ye yeni atanan Mareşal Liman von Sanders’in komutasındaki 5. Ordu’nun yedeğine alınarak Bigalı köyüne gönderilmiştir. Böylelikle Mustafa Kemal, Eceabat’tan Bigalı’ya geçti.

* Çanakkale Savaşı öncesinde, Osmanlı ordusunun başındaki Alman General Liman von Sanders Paşa, Çanakkale’ye İngiliz çıkarmasının, Saroz Körfezi ve Anadolu kıyılarından, bilhassa Bolayır’dan yapılacağını düşünürken, Yedek Tümen Kumandanı Yarbay Mustafa Kemal, Çanakkale’ye İngiliz çıkarmasının Anafartalar bölgesinden; Alçıtepe ve Kocaçimen’den yapılacağını söyledi. Gelişmeler, Mustafa Kemal’i haklı çıkardı.

“BEN SİZE TAARUZU EMRETMİYORUM ÖMEYİ EMREDİYORUM”

* 25 Nisan 1915’te İngiliz, Fransız ve Anzak birlikleri Çanakkale’de sabaha karşı Arıburnu, Seddülbahir ve Kumkale kıyılarından çıkarma yapmaya başladı. Seddülbahir’e çıkan düşman, kıyı topçusunun ağır ateşi ve kuvvetlerimizin karşı taarruzuyla durduruldu, Kumkale kıyılarından yapılan çıkarma gelişemedi, Arıburnu’na çıkan düşman ise Mustafa Kemal komutasındaki birliklerce geri püskürtüldü ve bozguna uğratıldı.

Çanakkale’ye 25 Nisan 1915 günü saat 05.30 civarında ayak basan düşman çıkarma birlikleri, 09.45’te karşılarında Mustafa Kemal’i ve 57. Alay’ı buldu. 25 Nisan 1915’teki birinci çıkarma başladığında Çanakkale Bigalı Köyü doğusunda Değirmenlik mevkiindeki karargahında bulunan 19. Tümen Kumandanı Yarbay Mustafa Kemal, çıkarmayı haber alır almaz, (Maltepe’deki 77 Alay ve 9. Tümenden aldığı raporlarla), inisiyatif kullanarak, 07.45’te karargahından hareket etti ve 57. Alay ile birlikte saat 09.40’ta Kocaçimen’e vardı.

Orada yaklaşık 10 dakika 57. Alay’ı dinlenmeye bırakarak kendisi atına atlayıp sarp topraktan Conkbayırı’na gitti. Buraya geldiğinde, 27. Alay 2. Taburun ‘Balıkçı Damlarındaki’ savunma müfrezinden arta kalan erlerin, 261 rakımlı doruğa (Conkbayırı’nın güneyindeki platonun üzerinden kuzeye) hakikat geri çekildiklerini gördü.

İşte tam o an atından inen Mustafa Kemal, düşmandan kaçan Türk erlerinin tam önünde durarak o ünlü konuşmasını yaptı. Kaçan erlere süngü taktırıp yere yatırarak, bozguna uğramış bir birlikten arta kalanlardan bir savunma çizgisi kurdu.

Mustafa Kemal kumandanlara verdiği buyrukta şu sözleri kullandı: “Ben size taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum! Biz ölünceye kadar geçecek vakit zarfında yerimize diğer kuvvetler ve kumandanlar geçebilir.”

Türk ordusunun tekrar savaş durumuna geçtiğini gören düşman kuvveti neye uğradığının şaşkınlığını yaşarken imdada yetişen 57. Alay ve 8. Tabur düşmana saldırdı. Conkbayırı sırtlarında yaşanan boğaz boğaza çatışma sonunda 57. Alay’ın neredeyse tamamı şehit oldu, lakin düşman bozguna uğratıldı. Mustafa Kemal’in sözüyle savaşı kazandığımız an bu andır.

Mustafa Kemal, yönettiği, 25 Nisan 1915 taarruzunu, saat 22.00’de 3. Kolordu Komutanlığı’na çektiği telgrafta şöyle anlattı: “Sağ kanatta Alay 57, sol kanatta Alay 77, Alay 27, Arıburnu istikametinde taarruz etmektedir. Düşman mavnalara binip kaçmaya başladı. Umum cephede düşmana taarruz ve (düşmanı) takip ediyorum. Sağ kanatta taarruz eden Alay 57’yi Alay 72’den bir taburla destek ederek hamleye sevk ediyorum.”

* Mustafa Kemal, 25 Nisan 1915’teki Arıburnu taarruzunda gösterdiği muvaffakiyetten ötürü ‘Arıburnu Kuvvetler Komutanlığı’na getirildi ve 25 Nisan 1915’ten 16 Mayıs 1915’e kadar bölgedeki tüm kuvvetleri tek başına komuta etti.

* 25-26 Nisan 1915’te düşman Arıburnu ve Conkbayırı’ndan yeni çıkarmalar yaptı ve her seferinde karşısında Mustafa Kemal’in komutasındaki Mehmetçiği buldu. Örneğin, 26 Nisan tarihinde Conkbayır’na yapılan taarruzu Mustafa Kemal, daha sonra Kemalyeri diye isimlendirilecek yerden yönetti, Kanlısırt-Kırmızısırt sınırında düşmana ağır kayıplar verdirerek, düşmanı kıyıya çekilmeye zorladı.

* Bu başarılarından ötürü 3. Kolordu Kumandanı Esat Paşa, 27 Nisan 1915’te, Mustafa Kemal’e bir kutlama telgrafı çekti: “Başarınızı kutlarım. Raporlarınızı Başkomutanlık Vekaleti Yüksek Makamına arz ediyorum. Buyruğunuza verilen 33. Alay ile birlikte düşmanı denize dökünüz. Donanmamız bizi ateşle destekleyecektir. Allah’ın yardımı bizimledir.”

Esat Paşa, 30 Nisan 1915’te bir sefer daha Mustafa Kemal’e kutlama telgrafı çekti: “Geceli gündüzlü devam eden harbi, muvaffakiyet ile yöneterek her an bir öteki surette belirmekte olan fedakar hizmetlerinizin devamını bekler, sizi yürekten kutlarım.”

* Mustafa Kemal, Çanakkale’deki başarılarından ötürü 30 Nisan 1915’te Gümüş İmtiyaz Madalyası almış, bunu Altın ve Gümüş Liyakat Madalyaları izledi.

* 1 Mayıs 1915’te, Mustafa Kemal’in komutasındaki 19. Tümen, Arıburnu cephesinde düşmana taarruz etmiş, istenen sonuç alınamayınca, Mustafa Kemal, 2 Mayıs’ta taarruzu durdurdu

* 9-10 Mayıs 1915’te Arıburnu cephesinin sağ yanından taarruza geçen düşman, Mustafa Kemal’in 19. Tümeni’ne bağlı birliklerce durdurulmuş ve geri püskürtüldü.

* 10 Mayıs 1915’te, Mustafa Kemal’in Arıburnu muharebelerini yönettiği doruğa, 3. Kolordu Komutanlığı’nın buyruğuyla ‘Kemalyeri’ ismi verildi.

* 11 Mayıs 1915’te Başkomutan Vekili Enver Paşa, öğlenden sonra 3. Kolordu Kumandanı Esat Paşa ile birlikte Kemalyeri’ndeki Arıburnu karargahına gelerek cephe hakkında Mustafa Kemal ile görüştü.

* 16 Mayıs 1915’te, Edirne Valisi Hacı Adil Beyefendi, Gelibolu Mutasarrıfı Rıfat, Eceabat Kaymakamı Rahmi, Keşan Kaymakamı, Gelibolu Jandarma Kumandanı’nın oluşturduğu bit heyet, 3. Kolordu Kumandanı Esat Paşa ile birlikte Kemalyeri’nde Mustafa Kemal’i ziyaret ederek cephede gösterdiği fedakarlık ve kahramanlık nedeniyle kendisini tebrik etti

* 17 Mayıs 1915’te Mustafa Kemal, Arıburnu Kuvvetleri Komutanlığı’ndan ayrılarak 19. Tümen Komutanlığı’ndaki misyonuna döndü. Ayrıyeten 19. Tümen, Kuzey Kümesi Komutanlığı’na bağlandı. Mustafa Kemal, Arıburnu Komutanlığı’ndan ayrılırken buyruğundaki birliklere yazdığı veda yazısında: “23 gün sevk ve yönetim etmek memnunluğu kazandığım siz demir kitlenin, Allah’a sığınarak yaptığı hamle iledir ki düşmanın 20 bini aşan kuvveti Arıburnu’nda yok edildi. 23 günlük ateşli ve kanlı ortak gayretlerimiz anısının samimi ve pak hisle korunacağından eminim” dedi.

* 17 Mayıs 1915’te Mustafa Kemal’e, Arıburnu muharebelerindeki muvaffakiyetinden ötürü padişah ismine ‘Muharebe Altın Liyakat Madalyası’ verildi.

* Mustafa Kemal, 8 Ağustos 1915’te Anafartalar Küme Komutanlığı’na getirildi. Bu vazifesi Çanakkale’den ayrılacağı 10 Aralık 1915’e kadar devem etti. Anafartalar Küme Kumandanı olarak buyruğunda 3 kolordu (2., 16., 15. kolordular) vardı. Bu, Ordu Komutanlığı niteliğinde bir komutanlık manasına geliyordu. Turgut Özakman’ın da belirttiği üzere, “Çanakkale Savaşı boyunca, Liman Paşa dışında hiçbir kumandan, bu kadar uzun vakit, bu kadar çok birliği ve bu kadar geniş bir alanı komuta etmemiştir.”

* 23 Mayıs 1915’te, gösterdiği başarılardan ötürü Mustafa Kemal’e Alman İmparatoru tarafından ‘Demir Haç’ nişanı verildi.

* 30 Mayıs 1915’te, Çanakkale Ağıldere’de İngilizlerle şiddetli çarpışmalar yaşandı, Mustafa Kemal’in komuta ettiği ordular Ağıldere muharebesini kazanamadı.

* 1 Haziran 1915’te Mustafa Kemal’in albaylığa yükselmesi nedeniyle Harbiye Nazırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa, Mustafa Kemal’e tebrik telgrafı çekti: “Yeni rütbenizi tebrik ederim. Bu terfi, görmekte olduğunuzu büyük ve fedakarane hizmetlerinize karşılık bir mükafat değil, lakin memlekete daha önemli ve ordumuza daha değerli hizmetler görebilecek mevkilere erişmek için geçilmesi gereken bir basamaktır.”

* 4-5 Haziran 1915’te İngilizlerin gece Arıburnu cephesindeki siperlere saldırmaları üzerine başlayan çabayı, sabaha karşı Düztepe’deki karargahından Tümen cephesine gelen Mustafa Kemal yönetmiştir. 19. Tümen birlikleri, işgal edilen siperleri düşmandan geri aldı.

* 7 Haziran 1915’te Mustafa Kemal, Kemalyeri’ne giderek 3. Kolordu Kumandanı Esat Paşa ile görüştü ve tümeni için kâfi ölçüde el bombası istedi.

* 29 Haziran 1915’te, Başkomutan Vekili Enver Paşa, Şehzade Ömer Faruk Efendi ve İstanbul Milletvekili Hüseyin Cahit Yalçın, Gelibolu’da 5. Ordu Karargahı’nı ve Kemalyeri’ni ziyaret etmişler. Daha sonra da Düztepe’de 19. Tümen Karargahı’nda Mustafa Kemal’i ziyaret etti.

* 15 Temmuz 1915’te Mustafa Kemal’e başarılarından ötürü, Takfon Harp Madalyası verildi.

* 16 Temmuz 1915’te gazeteci, müellif ve şairlerden oluşan bir heyet Gelibolu’ya gelerek 5. Ordu ve 3. Kolordu karargahlarını gezdi. Heyet, Cesarettepesi’ne giden yolun düşman denetiminde olmasından ötürü Mustafa Kemal’i ziyaret edemedi, ancak telefonla konuşarak muvaffakiyetler diledi.

* 6-7-8 Ağustos 1915’te İngilizlerin Arıburnu cephesine ve Conkbayırı’na saldırmaları üzerine çok kanlı çarpışmalar olmuştur. Mustafa Kemal, 7 Ağustos 1915’te saat 05.05’te, Kuzey Gurubu Komutanlığı’na yazdığı raporda: “Düşman gece yarısından başlayarak topçusuyla şiddetli ateş altına aldığı 18. ve 27. Alay cephelerine, saat 04.30’da hamle etmişse de Allah’ın yardımıyla ağır kayıplar verdirilerek hamle sonuçsuz bırakılmıştır” dedi.

* 8 Ağustos 1915’te Conkbayırı İngilizlerin eline geçti. Mustafa Kemal saat 19.00’da Kuzey Kümesi Kumandanı Esat Paşa’ya, Conkbayırı bölgesindeki kritik durumu belirterek 5. Ordu Kumandanı Liman von Sandersi’i ikaz etmesini bildirmiştir. Conkbayırı’ndaki durumun uygunca berbata gitmesi üzerine, 5. Ordu Kumandanı Liman von Sanders ismine Kurmay Lideri Albay Kazım (İnanç), Mustafa Kemal’i telefon başına çağırarak ‘durumu nasıl gördüğünü’ sordu. Mustafa Kemal bu soruya: “Bütün mevcut kuvvetlerin, komutam altına verilmesinden öteki deva kalmamıştır!” diye karşılık verince, şaşıran Kurmay Lideri, “Çok gelmez mi?” diye sorunca, Mustafa Kemal: “Az gelir!” karşılığını verdi.

İşte o kritik basamakta Mustafa Kemal gece saat 21.45’te Mareşal Liman von Sanders’in buyruğuyla Anafartalar Kümesi Komutanlığı’na getirildi ve 9 Ağustos 1915 günü sabahın birinci ışıklarıyla taarruz buyruğu verildi. Mustafa Kemal, gece saat 01.30’da Anafartalar Kümesi Komutanlığı karargahının bulunduğu Çamlıtekke’ye giderek kümenin komutasını eline aldı.

* 9 Ağustos 1915’te Mustafa Kemal’in komutasındaki kuvvetler Anafartalar bölgesinde düşmana saldırdı. Mustafa Kemal, 7. ve 12. Tümenlerin sabaha karşı başlayan taarruzunu, Anafartalar bölgesindeki bir zirveden başından sonuna kadar yönetmedi. Düşman bozguna uğrayarak kaçtı. Taarruz sonrasında Mustafa Kemal akşamüzeri Anafartalar’dan ayrılıp Conkbayırı’na hareket etti. Yol üzerinde Çamlıtekke’de, Liman von Sanders ile görüşerek akşam, Conkbayırı ile Suyatağı ortasındaki 8. Tümen Karargahı’na gelmiştir. Burada son durumu inceleyerek, 10 Ağustos 1915 şafağında yapılacak taarruzun son hazırlıklarını tamamladı.

* 10 Ağustos 1915’te, Mustafa Kemal, İngilizlerin 8 Ağustos 1915’te ele geçirdiği Conkbayırı’na taarruz etti. Mustafa Kemal taarruz öncesinde askerlerine: “Askerler! Karşınızdaki düşmanı mağlup edeceğinize hiç kuşku yoktur. Ancak siz tez etmeyin. Evvela ben ileri gideyim. Siz, ben kırbacımla işaret verdiğim vakit daima birlikte atılırsınız.”

8. Tümen alayları tarafından başlangıçta yalnızca süngü hamlesiyle gerçekleşen bu taarruzda 4 saat süren kanlı süngü muharebeleri sonunda Conkbayırı’nın tamamı ele geçirildi. Düşmana çok büyük kayıplar verdirilen bu savaş sırasında Mustafa Kemal, göğsündeki saate isabet eden bir şarapnel kesimiyle yaralandı. Mustafa Kemal, Conkbayırı’nı geri aldıktan sonra öğlenden sonra 8. Tümene veda ederek Anafartalar Kümesi Karargahı’na döndü.

* 16 Ağustos’ta İngilizler, Anafartalar cephesindeki Kireçtepe’ye taarruz etmiş, Mustafa Kemal ateş sınırında 5. Tümen Karargahı’nın bulunduğu 161 rakımlı doruktan savaşı yönetti.

ÜSTÜN HİZMETLERİNDEN ÖTÜRÜ GÜMÜŞ LİYAKAT MADALYASI

* 1 Eylül 1915’te Mustafa Kemal’e, Gelibolu’daki üstün başarılarından ötürü Gümüş Liyakat Madalyası verildi.

* Mustafa Kemal, Çanakkale’de 20 Eylül 1915’te rahatsızlandı.

* Mustafa Kemal, 27 Eylül 1915’te Liman von Sanders’e, Anafartalar Kümesi Komutanlığı’ndan istifa edeceğini bildirdi. İstifa münasebeti olarak, Enver Paşa’nın son gelişinde kendisini ziyaret etmemesini gösterdi. Fakat istifası kabul edilmedi.

* 31 Ekim 1915’te Enver Paşa, 3 Kasım 1915’te Ayan ve Mebusan Meclisi üyeleri Çanakkale’de Mustafa Kemal’i ziyaret etti.

* 7 Kasım 1915’te, İngiliz Savaş Kabinesi Çanakkale’yi boşaltma kararı aldı.

* 11 Aralık 1915’te Mustafa Kemal İstanbul’a gelirken, onun yerine Anafartalar Kümesi Karargahı’na Fevzi (Çakmak) Paşa atandı.

* 19-20 Aralık 1915’te İngilizler, Çanakkale’deki siperleri boşaltarak çekilmeye başladı.

Cumhuriyet