AYSU UZER
DESCARTES
Descartes, on yedinci yüzyılda yaşamış bir düşünür. Çağdaş ideolojinin kurucusu kabul ediliyor. Descartes, öncelikle çağdaş ideolojinin kurucusu olması tarafından değerli fakat ikinci olarak Erken Çağdaş İdeolojinin ve sonrasındaki süreçlerin Rasyonel temellerini atması açısından daha da değerli. Bilim, matematik, metafizik ve epistemoloji alanlarında da çalışmalar yaptı. Onun niyetinin ortaya koyduğu temel felsefi yaklaşım, içerdiği çeşitli kavramsal ilgiler ve teorik çerçeveler ile daha sonraki yıllarda büyük ölçüde kabul görecek bir sistemin de başlangıcı oldu.
Descartes, erken periyot çalışmalarından biri olan “Aklın Yönetimi İçin Kurallar” metninde, çalıştığı tüm bu alanları kapsayabilecek sistemleştirilmiş bir düşünme biçimi tahlili sunmaya çalıştı. Bu metinde okuyucuya düşünürken aklını nasıl kullanması gerektiğine dair bir kurallar manzumesi verdi. Kişiyi, şayet aklını bu sistemleştirilmiş kurallara uygun kullanmaz ise yapacağı ideolojide ya da bilimde başarısız olacağı konusunda da uyardı. Tıpkı vakitte ideoloji geleneği ile ideoloji tarihi açısından çok kıymetli olacak olan bir epistemolojik hesaplaşmaya da girdi.
Daha sonra yazıdğı geç periyot yapıtı olan “Meditasyonlar” isimli metninde Descartes öncelikle bilginin mümkünlüğünü ispatlamaya çalıştı. Ayrıyeten bu metnin yalnızca başlığı ile bile ideoloji tarihinde çok eski olan bir geleneğe gönderme yaptı. Bir filozof olarak bu çalışmasının başlangıcı ile bitişi ortasında kendisi için bir dönüşüm hedefledi. “Meditasyonlar” metninin iki değerli noktası vardı; bunlardan bir tanesi, pekin(certain) bilginin mümkün olduğunu göstermesi; oburu ise dünyada üç temel varlığın nitekim var olduğunu ispatlaması. Bu üç temel varlık; ruh(soul-mind), ilah ve maddi dünyaydı. Descartes bu çalışmalarında; akıl, bilgi ve inanç ortasındaki kesin bir ayrımdan bahsetmedi, bu ayrımı ondan sonraki periyotlarda Kant ortaya attı. Descartes’ın çalışmaları üzerinden incelendiğinde, Descartes’dan sonra akıl ve imanın keskin bir çizgiyle birbirinden ayrılmasına kadar gelişen süreçte; imanın da akıl ile saptanabileceği, inandığımız şeylerin akıl yoluyla temellendirilmesinin doğrulanabileceği görüldü.
AKLIN YÖNETİMİ İÇİN KURALLAR
Descartes’in bu çalışmasının gayesinin, insan zihnini karşısına çıkan her şey hakkında yanlışsız ve geçerli kararlar verebilecek biçimde yönlendirmesini sağlamak olduğu görülüyor. Birinci Kural’ın girişinde, “Okumanın sonu kanıyı, karşısına çıkan bütün şeyler üzerine, sağlam ve gerçek kararlar verecek biçimde yönetim etmek olmalıdır.” yazıyor. Descartes’e nazaran karar dediğimiz şeyler, aşikâr birtakım kavramların(idea) birbirine yükle(mle)nmesi biçiminde oluşturuluyor. İki kavram birbirine eklenerek, kararları oluşturuyor, bu süreç kolay bir özne-yüklem ilgisi üzere düşünülebiliyor. Bu çalışmasında, kararları gerçek hükümler(true judgement) ve sağlam hükümler(sound judgement) olmak üzere ikiye ayırıyor. Onun tanımlamasına nazaran, her gerçek karar tıpkı vakitte bir sağlam karar olamıyor. İnsan zihni, kararları belirli bir muhakeme sonucu ortaya çıkarıyor, evvel bir öncülden başkasına daha sonra bunların devamında üçüncüye geçmek biçiminde hareket ediyor. Hasebiyle argüman üretme yolu, evvelkinin sonraki ile eklemlenmesiyle öteki bir karar üretilmesi süreci olarak tanımlanıyor. Bir önermenin hem hakikat karar hem sağlam karar olabilmesi ise, içerdiği tüm öncül kararların yanlışsız olması gerekliliğine dayanıyor. Açıklamak gerekirse, bir kararın sağlam karar olabilmesi için; karar çıkarırken, takip edilen çizgideki her bir tekil kararında yanlışsız olması gerekiyor. Bunlardan biri yanlışsa sonraki gerçek olsa dahi ona sağlam karar denemiyor.
Bilimlerin toplamı ‘insan bilgeliği’ (human wisdom) denilen kavramı oluşturuyor; bu birebir vakitte kozmik (universal) olan. İnsan bilgeliği (human wisdom) olarak geçen bu kavram her vakit bir(one)di ve kendisiyle aynı(same) kalmaktaydı, bilimlerin hangi alanında çalışıldığı onun üzerinde bir fark oluşturmazdı. Nasıl ki güneş üzerine yansıdığı objeye nazaran değişmiyorsa, insan bilgeliği de üzerinde çalışılan mevzuya nazaran değişmezdi. Hakikat ve sağlam karar bahsedilen insani bilgelik kavramını mümkün kılıyordu. Hasebiyle ona nazaran, zihinsel güçlerimize rastgele bir hudut dayatmanın manası yoktu. Bu türlü bir gereksinim da yoktu. Zira bir hakikatin bilgisi bizi öteki bir hakikatin bilgisini keşfetmekten alıkoymaz; tam bilakis, bir hakikatin bilgisi bizi öteki hakikatlerin bilgisine de götürürdü. Descartes için, kozmik olan bu bilgelik, üzerinde çalışılan alan ne olursa olsun ya da kelam konusu bilimin objesi ne olursa olsun, kozmik olandı; bir ve aynıdı. Lakin bilimler sadece kendi başlarına pahalı olamazlardı. Her bir bilimin, kendisinin pahalı olabilmesi için bu insan bilgeliğine katkı sağlaması gerekliydi. Ona nazaran, “Bütün öbür şeylere kendilerine nazaran değil, bu bilgelikle ilgilerine bakarak bedel vermek gerekir.” (Descartes, 1997) Descartes,unu birinci kural olarak düşünüyor.
Yeniden Descartes’a nazaran, insanları hakikatin peşinden gitmesini sağlayacak olan hakikat yolda gitmekten saptıracak birtakım şeyler vardı. Bunlar genel değerli gayeye giderken insanların aklını karıştıran özel gayelerdi. Bu noktada kişi lakin insan bilgeliği temel alırsa ve genel hedefin içerisinde kalabildiği ölçüde bilimlere katkı yapabilirdi. Bilimler birbirleriyle iç içedirler ve birbirine bağımlıydılar, bu yüzden onları başka ayrı öğrenmektense bir bütünlük içerisinde öğrenmek daha kolaydı. “Bütün ilimler, o denli birbirine bağlıdır ki hepsini birden öğrenmek birini ötekilerden ayırmaktan daha kolaydır.” (Descartes, 1997) Kendisini bütün bilimlerin çalışmasına veren kişi de görecekti ki, hem bu bilimleri tek tek incelemiş olsaydı öğrenebileceğinden çok daha fazla şey öğrenmişti hem de tek tek bilimlerle uğraşanlardan fazla sonuca ulaşmıştı. Böylelikle bu birinci kural ile, hakikati kararların özelliğine, kozmik bilgeliği bilimsel bilgiye eşitlemiş oldu.
İkinci kural, “Ancak niyetimizin hakikat ve kuşku götürmez bir bilgisini edinebildiği şeylerle uğraşmak lazımdır.” cümlesi ile açılıyor.
İkinci kural ile Descartes, hangi mevzular üzerinde çalışılacağının, neleri göz önünde bulundurarak kararının verileceğini açıkladı. Ona nazaran, doğruyu yanlıştan ayırt edemeyecek, elbet hale getirilemeyecek olan güç şeylerle uğraşmaktansa, onlarla hiç ilgilenmemek daha yeğdi. Yalnızca kanıtları elbet ve apaçık olan üzerine çalışmak gerekiyor, aksi halde olasılıklı olanın bilgisi bizi daima olarak kuşku duyulacak olana yönlendiriyor.
“Şimdiye kadar bilinen ilimlerden lakin aritmetik ile geometriye götürür.” (Descartes, 1997) Böylelikle tıpkı vakitte müspet bilimlerin temellerini atmış oldu. Sağlam karara, kozmik hakikate ulaşmak için kullanılacak iki usul vardı; deneyim(experience) ve çıkarım(deduction)dı. Deneyimlerin çoğunlukla aldatıcı olduğu, duyu organlarının, olanı olduğu üzere göstermediği lakin akla dayalı çıkarımlarla ve öncüllerin doğrululuğu ile varılacak ispatlarda, sağlam karara varabiliyoruz. Kuşkucu argümana nazaran algıladığımız şeyin gerçek olduğunu bilemiyoruz; algılama faaliyetinin gerçek olduğu yanlışsız lakin algılama objesinin bir hayal eseri, halüsinasyon, illüzyon olup olmadığı ya da o objeden çıkarılan kararın doğruluğu algılama faaliyeti ile belirlenemiyor. En kıymetli olan şey kanıtlayabileceğiniz, kanıtları ile doğruluğunu ispatlayabileceğiniz kararların üzerinde çalışmaktı.
Descartes için iki çeşit karar vardı; ampirik olanlar ve ampirik olmayanlar olmak üzere.
“Kar beyazdır.” dediğimizde ortaya koyduğumuz karar gerçek iken tıpkı vakitte bu karar ampirik deneylerimize dayanmaktaydı. Yani dünya ile kurulan algı alakası sonucunda ortaya çıkan tecrübelere dayalı olduğu için ampirik bir karardı, ampirik bir gerçekliğe tekabül ediyor. Doğruluk kavramı burada bizim algıladığımız obje ile algımızın kararı ortasındaki eşlik ilgisine dayanmış olur, yani; bir önermenin yanlışsız olması, onun gerçek dünyaya tekabül ediyor olmasına dönüşür. Belirli bir inancın yahut kararın bilgi olabilmesi için yanlışsız olması gerekiyor. Böylelikle Descartes’in bakış açısında, ‘hakikat’ dediğimiz kavramın halihazırda kararlarda bulunması gereken bir özellik olduğu sonucuna varıyoruz. Münasebetiyle, “Hakikatte, yalnız aritmetik ve geometriden öbür bir şey öğrenmemek gerektiğini değil, ancak hakikatin yanlışsız yolunu arayanların aritmetikle geometrinin ispatlarına eşit bir mutlaklık ve şüphesizlik elde edilemeyen hiçbir şeyle uğraşmamaları gerektiğini çıkarmamız lazımdır.” (Descartes, 1997)
Üçüncü kurala gelindiğinde, “İncelemek istediğimiz şeylerde, ne diğerlerinin düşündüğünü, ne de kendimizin sandığını değil, açık ve apaçık olarak görebildiğimizi (sezgisini edinebildiğimizi) veyahut da elbet bir dedüksyon ile çıkarabildiğimizi aramak lazımdır; zira ilim ayrıca elde edilemez.” açıklaması ile başlıyor. Yani üzerinde çalışılan objeler kelam konusu olduğunda, şahsî fikirlerden bağımsız olmayan ya da üzerinde ortak da olsa sanılar olan şeyler değil; apaçık görülebilen yahut elbet çıkarımsanılabilen objeler tercih edilmeliydir. Bilginin elde edilmesinde varsayım kullanmak yanlıştı. Yalnızca açık bir formda sezebildiğimiz ya da mutlaklık içinde inceleyebileceğimiz şeylerin çalışılması ve incelenmesi gerekliydi. Kişinin zihinde açık ve seçik var olabilecek şeylere atfediyor bu kavramı. Sezgi, aklın ışığından kaynaklanıyor ve tümdengelimden çok daha kolay, Ona nazaran, insan zihni çalışırken tümdengelimsel teknikte yanılgı yapabilirdi lakin sezgide yanılgı bulunmazdı. Mutlaklık olabilmesi için, delil(evidence) olması gerekiyor. Kanıtı, ispat yoluyla vermemiz gerekmeyen inançlar ise sezgiydi. Yani kanıtı, kendinden menkul olan kavramlardı; üçgen kavramının üç kenarı olduğunu rastgele bir ispata gereksinim duymadan bilmek üzere. Yani bu önermelerin kendisinde bir ispat vardı, lakin üzerinde çalışacak bireylerin bu ispatları tekrar üretmesi gerekmezdi. Bu kararın üzerinde kuşku duymadığımız bir inancımız vardı. Öbür bir örneği inceleyecek olursak, düşünen insan, düşündüğünü biliyordu ve bunun üzerinde diğer bir ispata gereksinimi yoktu.
Formel mantık çerçevesinde argüman üretilirken, tümdengelimsel ve tümevarımsal iki başka çeşidi vardır. Tümdengelimsel argümanın birinci özelliği, çıkarımın mecburî olarak öncülleri takip etmesidir. İkinci özelliği, tümdengelimsel bir argümanda çıkarım dediğimiz şey zati öncüllerde kapalıdır. Kişinin yaptığı şey sadece orada olanı görünür hale getirmektir. Üçüncü özellik ise, kararların tümünün mutlaklık içermesi durumunda, çıkarım da öncül kararlardan çıkarınımsandığı ve onların kapsayıcılığı altında olduğu için, çıkarım da bizatihi katılık içermiş olur. Aritmetik ve geometride kararların bizatihi yanlışsız olmasının temeli bu çıkarım yoluna dayanır. Buna ispatlama(demonstration) da denir. Ve Descartes’e nazaran, tümdengelim (deduction) aslında tümevarım(induction)’ın tam tersidir. Zira, tümevarım her vakit varsayımsal olandır, bir genellemeden ibarettir. Bu genellemede alt alta birtakım önermeler dizilir ve oradan bir çıkarım üretiriz. Fakat o çıkarım halihazırda o öncüllerin içerisinde bulunmaz. Geçmişte geçerli olan tabiat kanunları gelecekte de geçerli olacak inancı buna örnek olarak verilebilir. Bundan evvelki her gün güneşin doğudan doğması ve günün başlaması, yarın da güneşin doğacağı ve günün başlayacağı inancına sebep olur. Lakin bu yarın güneşin doğudan doğacağının kesin bilgisine sahip olabilmemizi sağlamaz. Yalnızca günlük hayatımıza devam edebilmemiz için bu üzere inançlara gereksinimimiz vardır. Yani tabiat maddelerinin geçmişte geçerli olması gelecekte de geçerli olacağı manasına gelmez. Bu bir bilgidir, fakat katılığı yoktur hasebiyle fakat bir varsayımdır.
Descartes’a nazaran tümevarım ve tümdengelim hali, insan zihninin çok değerli iki özelliğidir. Beşinci kurala gelindiğinde der ki, bu süreçlerin yönetilebilmesi için bir sisteme muhtaçlığımız vardır. Fakat ona nazaran bu prosedür, tümdengelim ve tümevarım yapmayı öğretecek olan araç değildir. Zira bu süreçler, usulden daha temeldir, en kolay ve en temel olan fikir yetenekleridir. Çünkü aksi mümkün olsaydı, kurallarının bizim tarafımızdan öğrenilebilmesi de mümkün olmazdı. Onun peşinden gittiği ve kurmaya çalıştığı bir temel disiplin vardır. Bu temelde, tümdengelim ve tümevarım vardır. Bu disiplinde aritmetik ve geometri model olarak alınır zira mutlaklık ve sezgi orada vardır, matematiksel sistemin modelini takip etmemiz lazımdır, fakat onun aradığı disiplin kurallı matematikten farklı olandır. Bu sistem, insan zihninin bir ekip temel özelliklerini içermelidir ve bu disiplin hakikat bilgisini de olabildiğince genişletmelidir. Matematiğin tasası ölçü ve tertiptir, kelam konusu olan alan ne olursa olsun (sayılar, biçimler, yıldızlar ya da seste olduğu üzere.). Yani matematik ölçü ve sistem peşinden gidiyorsa, bu noktadan hareketle bu kurulacak sistemde de ölçü ve tertip peşinden gidilmelidir. Ona nazaran algıladığımız, baktığımız ve gördüğümüz dünyada bir sistem vardır. Ve bu tertip ölçülebilir bir nizamdır, lakin bu ölçüm için bir genel disipline, bilime gereksinim vardır. Ve bu disiplinin ismi “mathesis universalis”dir, kozmik bir mathesis yani üniversal tertibin tanımıdır. Tekniğin ne olduğunun belirlendiği bu noktadan sonra, dünyanın sistemini belirleyebilecek bir bilimin üretilip geliştirilmesi gereklidir.
Lakin Descartes’e nazaran, biz şuurun (intellect) bilgisine varmadan hiçbir şeyin bilgisine erişemeyiz. Meditasyonlar isimli metninde bu temel noktadan çalışmasını sürdürecektir. Meditasyonlarda Descartes, kesin bilgiye ulaşmanın mümkün olduğunu ve bunun tespitinin sistemini açıklayacaktır. Hayal gücü, şuur ve duyu algılarının kıymetli olacağı bu sonraki çalışmasında, evvel kuşku yoluyla kesin olarak bildiğimizi düşündüğümüz hiçbir şeyi aslında kesin olarak bilmediğimizi gösterecektir. Akabinde kesin olarak bildiğimiz tek şeyin bir ruh olarak var olduğumuz kararı olduğunu ve bunun temelinde de yalnızca zihnin var olduğunu bilebileceğimizi ispatlar. Zihnin ürettiği rastgele bir kararın değil, sırf şuurun kendisinin, fonksiyonu; yani bu kararları kurabilmemiz için kullandığımız şey olması nedeniyle, var olduğunun tarafımızdan bilinebileceğini ispatlar. Sözün katı manasında doğruluk yahut yanlışlık yalnızca zihinde olabilir; algıladığımız şeyin kararı yanlışlanabilir, algıladığımız objeyi yanlış olarak algılıyor olabiliriz fakat bir hareket olarak algıladığımız gerçeği yanlışlanamaz. Hayal gücü de bu biçimdedir, hayal ettiğimiz, düşündüğümüz şeyi hayal ettiğimiz ya da düşündüğümüz hareketinin gerçekliği yadsınamaz.
Böylelikle prosedür dediğimiz şeyin temeli belirlenmiş olur. İnsan zihninin iki temel özelliği, tümdengelim ve tümevarım, olasılıklı olan bilgiye değil, Descartes için gerçek olan bilgiye, mutlaklık içeren bilgiye ulaşmak için temel olan yöntemdir.
Cumhuriyet
