Son günlerde ‘Türkiye’nin en değerli sorunu enflasyondur onu çözersek her şey çözülür’ halinde bir telaffuz aldı yürüdü. Enflasyon nitekim değerli bir sıkıntıdır ve kesinlikle çözülmesi gereklidir. Bilhassa de dünyada enflasyonun, sadece sıkıntılı ülkelerde kaldığı bu periyotta düşürülememesi kabul edilebilir bir sıkıntı değil. Bunların hepsi gerçek lakin nasıl ki yüksek faiz yüksek enflasyonun sonucuysa enflasyon da diğer şeylerin sonucudur.
Enflasyon meselesini çözebilmek için evvel enflasyonun nereden kaynaklandığına bakmak gerekir. Enflasyonun iki kaynağı vardır: Talep kökenli enflasyon ve arz (ya da maliyet) kökenli enflasyon.
Şayet bir iktisatta arz ölçüsü değişmediği halde talep ölçüsü artıyorsa o vakit iktisatta talep kökenli enflasyon oluşur. Talep kökenli enflasyon çeşitli nedenlerle ortaya çıkar. Örneğin nüfus artmışsa talep de artar. Ya da her şey sabitken merkez bankası piyasaya daha fazla para sürmüş ve bu para tüketicinin eline geçmişse talep yeniden artar. Talep enflasyonunu önlemenin yollarından birisi piyasadaki para arzını düşürmek ve/veya faizleri enflasyonun üzerine yükselterek olumlu gerçek faiz vermek ve bu yolla insanları daha fazla tüketimden vazgeçirip tasarrufa yönlendirmekten geçer.
Şayet bir iktisatta arzda daralma ya da maliyetlerde artış oluşmuşsa o iktisatta arz taraflı enflasyonist baskıdan kelam edilebilir. Arzda daralma, talep düşmediği halde üretim ölçüsünde düşüş olması halidir. Ki bu fiyatların yükselişe geçerek enflasyon oluşumuna yol açabilir. Maliyetlerde artış üç biçimde ortaya çıkabilir: (1) Üretim faktörlerine ödenen bedellerde artış olabilir (ücret artışı, kira artışları, finansman maliyetleri ve hasebiyle faizlerde artış.) (2) Girdi fiyatlarında artış olabilir (üretimde kullanılan hammadde, orta malı, sermaye malı fiyatları artabilir.) (3) Kurlarda artış ortaya çıkabilir. Bu durumda üretimde kullanılan ithal girdilerin fiyatları artabilir. Petrol, doğalgaz fiyatlarında artışın etkilediği güç fiyat artışlarına ek olarak kurda ortaya çıkan artışlar bu cins girdilerin ithal fiyatlarını münasebetiyle firmaların üretim maliyetini artırır.
TÜRKİYE’DE DURUM
Türkiye’de Kasım 2020 prestijiyle yıllık manşet enflasyon (TÜFE ile ölçülen enflasyon) yüzde 14,03 olarak açıklandı. Bu enflasyonun kökeni nedir? Talep enflasyonu mu yoksa arz enflasyonu mu yoksa her ikisinin de bulunduğu bir karma enflasyon mu kelam konusu? Bu soruya karşılık verebilmek için evvel talebi etkileyen ögelere bakalım.
Yanıtlamamız gereken birinci soru talepte artış yaratacak formda para arzında bir artış olup olmadığıdır. Bu soruyu yanıtlamak için M1 ve M2 para arzı ölçülerine ve bunların GSYH içindeki yüzde hisselerine bakalım (Tabloda yer alan 2020 bilgileri 18 Aralık 2020 tarihlidir. 2020 yılı GSYH’si iddiasıdır. Tablodaki datalar için kaynak: TCMB, Haftalık Para ve Banka İstatistikleri, 18.12.2020.)
Bu tablodaki oranları bir grafiğe dönüştürelim:
Tablo ve grafik bize 2020 yılında para arzında evvelki yıllara nazaran kıymetli bir artış olduğunu gösteriyor. Enflasyon üzerinde bu artışın bir ölçü tesiri olduğunu düşünüyoruz. 2020 yılında artan para arzının temelinde Covid-19 Salgını nedeniyle ortaya çıkan ödemeler olduğunu söyleyebiliriz.
Yanıtlamamız gereken ikinci soru nüfus artışı olup olmadığıdır. Türkiye son yıllarda önemli sayıda Suriye, Afganistan ve başka ülkelerden mülteci kabul etti. Birleşmiş Milletler istatistiklerine nazaran bu mültecilerin toplam sayısı 4,2 milyon dolayında bulunuyor. Son yıllarda ortaya çıkan bu nüfus artışının bir talep artışı yaratarak enflasyonist baskıların artmasına yol açtığını iddia ediyoruz.
Demek ki Türkiye’deki enflasyonist baskıların bir kısmı talep kökenlidir. Gerek para arzında gerekse nüfusta ortaya çıkan artışlarla beslenen talep artışının yarattığı enflasyonist baskıyı durdurabilmenin yolu faizi yükseltmektir. TCMB, son iki toplantısında faizi yükseltmiştir. Bununla birlikte beşerler açıklanan enflasyon oranına (yüzde 14,03) inanmamakta ve o nedenle bankaların önerdiği yüzde 17 oranına varan mevduat faizlerini kâfi bulmayıp döviz almaya ya da hayat daha da pahalılaşmadan paralarını mala yatırmaya yönelmektedir.
Yanıtlamamız gereken üçüncü soru 2020’de maliyetlerde artışa neden olan bir gelişme olup olmadığı sorusudur. Fiyatlar, kiralar, üretimde kullanılan girdilerin fiyatları yükseldi mi? Kurlar arttı mı? Bunlara tek tek bakalım. Fiyatlar ve kiralardaki artışlar, genel olarak geçmiş enflasyona nazaran ayarlandığı için bu düzenlemelerin enflasyona katkısının çok düşük kaldığını düşünüyorum. Faizlerdeki artış ise açıklanan enflasyona nazaran yapıldığı için onun da gerçek enflasyonun gerisinden geldiğini ve enflasyona fazla tesirinin olmadığını varsayım ediyorum.
Fiyatlar, kiralar ve faizler dışında firma maliyetlerini en fazla etkileyen kalem maliyetler içinde değerli yer tutan kur kalemidir. Kurlardaki artış için sepet kura (½ USD + ½ Euro) bakıyoruz. 2019 yılsonunda sepet kurun ortalaması 6,67 iken 25 Aralık 2020 prestijiyle 8,41 olmuştur. Bu fark yüzde 33,3 oranında bir artışa işaret ediyor. Enflasyon üzerinde en olumsuz etkiyi TL’nin dış kıymet kaybının yarattığını varsayım ediyoruz.
Bu kademede enflasyon sıkıntısını çözebilmek için yeni bir soru sorup yanıtlamamız gerekiyor: Kurlardaki yükselmenin (ya da TL’nin dış paha kaybı) niye bu kadar yüksek seviyeye çıkıyor? Bu sorunun cevabı da Türkiye’ye, çıkan dövizden daha az döviz girişi olması ve vatandaşın enflasyonun anapara üzerinde yarattığı kayıpları giderebilmek için bir yandan harcamalarını artırırken bir yandan da tasarruflarını dövize yatırması yani döviz talebi yaratması biçimindedir.
Bu sorunun kısa vadedeki tahlili gerçek enflasyonun üzerine gerçek faiz verecek biçimde faizi artırmaktan geçiyor. TL’nin faizi vatandaşın tasarrufunu enflasyona karşı koruyabileceği seviyeye gelirse vatandaşın döviz talebi düşer, yabancıların Türkiye’ye döviz getirmesi artar, bu da TL’nin kıymet kazanmasını sağlar.
Böylelikle Türkiye’de gerek talep enflasyonunun gerekse arz (maliyet) enflasyonunun kısa vadedeki tahlilinin birebir kapıdan (reel faizi enflasyonun üzerine çıkarmaktan) geçtiğini ortaya koymuş olduk.
Bununla birlikte bu tahlilin kısa vadeli olduğunu, çabucak akabinde risk yaratan hukukun üstünlüğü başta olmak üzere toplumsal, siyasal ve ekonomik meselelerin tahlili için gerçek manada yapısal ıslahatlara girişilmesi gerektiğini bir sefer daha vurgulamamız gerekir.
Cumhuriyet
