Hayat hikayelerinden yola çıkarak Cumhuriyet tarihimize bakmak kendimizi bildik bileli bize dayatılan resmi tarih ideolojisini sorgulamamıza yol açıyor. Ötekileştirilenlerin, dışlananların, yok sayılanların hikayeleri yer yer çok sarsıcı bile olsa geçmişle yüzleşme fırsatı veriyor bizlere. Sözgelimi Nezahat ve Kazım Gündoğan’ın Dersim olaylarını sergileyen kelamlı tarih belgeselleri faşizan milliyetçi ideolojinin ölümcül boyutlarını çok vurucu bir biçimde gözler önüne seriyor.
Tarihle yüzleşmede azınlıkların, Ermenilerin, Rumların, Musevilerin ömürleri da değerli ipuçları veriyor. Musevi Müzesi’nin sunduğu, muharrir, gazeteci ve mütercim Erol Güney’in hayatını anlatan “Yaşamın Sürüklediği Yerde” ve “Bella’nın Öyküsü” sinemaları Cumhuriyet tarihinin yol açıcı, umut verici taraflarını gözler önüne sererken karanlık yanını da gizlemiyor. Erol Güney’in ve Bella Eskenazi’nin Orhan Veli, Orhan Kemal, Sabahattin Ali, Sabahattin Eyüpoğlu, Bedri Rahmi Eyüpoğlu üzere aydınların etrafında geçen hayat hikayeleri ışıklı bir devri gösteriyor. Erol Güney’in Rusça ve Fransızcadan çevirileriyle kültür hayatımıza katkıları, Dostoyevski, Çehov ve Moliere’den yaptığı çevirileriyle Hasan Ali Yücel çeviri projesine kazandırdıkları, Bella’nın yabancı lisan öğretmeni olarak Köy Enstitüleri serüveni umut verici gelişmelere gönderme yaparken, yaşanan acılar Erol Güney’in Sovyetlerin Türkiye ile ilgilerini iyileştirmek istediğine dair bir haber yazısı yüzünden Türk vatandaşlığından çıkarılması, böylelikle İsrail’e gitmesi ve lakin kırk yıl sonra turist vizesiyle geri dönebilmesi, Bella’nın Köy Enstitüsünden uzaklaştırılması ve 6-7 Eylül tanıklığı yakın tarihin kapkaranlık yüzünü de gözler önüne seriyor.
Belgesellerin direktörü Banu Yalkut doksan dört yaşındaki Erol Güney üzerine yaptığı belgeselin emelini şöyle tanımlıyor: “Türkiye’deki siyasi değişim sürecine tanıklık etmiş Erol Güney’in anılarından yola çıkılarak yapılan belgesel çalışması, Türkiye’yi terk etmek zorunda kaldığı 1955’ten beri Tel Aviv’de yaşayan bu değerli kişinin bakışını yansıtmaya çalışmaktadır. Bu sinemayla günümüzde köken öne çıkarılarak sürdürülen dini, siyasi ve etnik tartışmalara farklı bir açıdan yaklaşmayı hedefliyorum. Bu öykünün Türkiye’nin kendisiyle yüzleşmesi bağlamında manalı olduğunu, Türkiye siyasi tarihinin kıymetli bir kısmına ışık tutacağını ve yükselen anti-semitizme karşı gayrete bir katkıda bulunacağını düşünüyorum.”
Erol Güney belgeseli çekildiğinde Erol 94 yaşındaymış. Karşımızda konuşurken gözleri gülen, gençleşen çok çok yaşlı bir adam. Nazilerden kaçarak İstanbul Üniversitesi’nde ders veren ünlü Romanist Erich Auerbach’ın yanında Fransız lisanı ve edebiyatı okumuş olan Erol Güney’in edebiyat aşkı onun hayatının en verimli ve hoş periyodunu Türkiye’de geçirmesini sağlamış. Yükselen faşizan bir milliyetçilikle birlikte Türkiye’den apar, topar ayrılmak zorunda kalışını, Fransa’da sürdüğü göçmen hayatını ve İsrail’e yerleşip orada gazeteci olarak çalışmasını ömrünün en üretici yılları olarak anlatmıyor. Sanırım ülkesinden ayrılmak zorunda bırakılışı yalnızca bizim için değil onun için de büyük bir kayıp olmuş. Türkiye’ye çok bağlı, tahminen de Yahudi soykırımının sürdüğü otuzlu kırklı yıllarda İstanbul ve Ankara’da sürdüğü ömrünü neredeyse bir mucize üzere gördüğü için. Tıpkı dinin tehlikeli yanını göz arkası etmeyen Bella üzere o da ateist, fakat bunu Yahudi soykırımına müsaade veren bir Tanrı’ya inanmakta zorlandığını söyleyerek Bella’ya oranla çok daha net biçimde lisana getiriyor.
“Bella’nın Öyküsü”nü izlediğimde ise kendi ayaklarının üstünde duran, ne istediğini bilen, kendine güvenen bu akıllı bayanın duruşuna hayran oldum. Şu an 98 yaşında olan Bella da belgeseli bizimle birlikte zoomdan izledi. Bella’nın keskin gözlemciği ve zekası, belleğinin güçlülüğü çok etkileyici. 1942 Varlık vergisinin yıkıcılığından 6-7 Eylül 1955 olaylarına kadar yaşadıklarını anlatırken bir şey başıma takıldı. Yağma başladığında Bella Heybeli Ada’daymış. Adaya gözü dönmüş yağmacılarla dolup taşan bir gemi yanaşmış.. Oranın polis komiseri çabucak işe el koyarak adaya tek kişinin ayak basmasına müsaade vermeyeceğini, aksi halde ateş açacağını söylediğinde gemi geri çekilmiş.
Onca acı ve şiddet hikayelerinin içinde her vakit sağduyulu ve büyük yürekli birileri bulunabiliyor. Sanki onlar neredeler? Onların hikayeleri neden hiç vakit yazılmıyor, duyulmuyor? Şiddet dolu bir kültür ve gelenekten geliyoruz. Fakat ne yaşanırsa yaşansın tarihin her devrinde şiddet döngüsünü kırmaya çalışan uygar cüreti güçlü, mert beşerler olmuştur, onlar umudun sesini lisana getirmiyor mu? Sanırım bu cins insanların hikayelerinin toplanması hem örnek olma hem de umut verme açısından belgesel araştırmalar ve çalışmalar bağlamında bilhassa ehemmiyet kazanıyor.
Sanırım bizden evvelki jenerasyonların, bilhassa de dışlananların, ötekileştirilenlerin, mağdur durumda olanların bizlere anlatacakları şeyler çok. Yakın tarihimiz bu alanda ne yazık ki inanılmaz güçlü bir materyal sunuyor bizlere.
Cumhuriyet
