Bugünlerde başlayan Belgesel Sinema Şenliği Prof.Dr.Ceyhan Kandemir’in hazırladığı Mazhar Şevket İpşiroğlu belgeseliyle açılışını yaptı (Belgeselleri internetten izleyebilirsiniz). Bu belgeselde babam Mazhar Şevket İpşiroğlu’nun 1954-76 yıllarında Sabahattin Eyüpoğlu, Aziz Albek, Nazan İpşiroğlu’yla yaptığı belgesellerden örneklerle bir devir anlatılıyor.
1954’de babamın teşebbüsüyle İstanbul Üniversitesi’nde kurulan Sinema Merkezi ileriye yönelik geniş kapsamlı bir proje olarak düşünülmüştü. Öğretim ve araştırmayı destekleyecek belgesellerin çekimi ve bir sinema arşivi oluşturulması tasarlanmıştı.
Birinci sinemalar, Hitit Güneşi, Anadolu Yolları babamın ve Sabahattin Eyüpoğlu’nun ortak yapımlarıydı. Lakin amaçlanan yalnızca sanat evraklarının saptanması değildi. Tahsilin her alanında, bilhassa tıpta yardımcı olacak kısa metrajlı sinemaların hazırlanması öngörülüyordu. ( Zehra İpşiroğlu Bugünden Düne, Dünden Bugüne, S.98)
Milletlerarası seviyede sesini duyuran bu filimler, sözgelimi Hitit Güneşi Berlin Sinema Şenliği’nde gümüş ayı mükafatı almıştı. Yalnızca Anadolu uygarlıklarını bize tanıtmakla kalmıyor, tıpkı vakitte yaratıldıkları doğal etrafın içinde ele alıyorlardı. Böylelikle geçmişle sinemaların çekildiği vakit ortasında farklı ilişkiler ortaya çıkıyordu.
Sözgelimi Antakya mozaiklerinde imgelerle bugünün Antakya’sındaki hasır personelliği birleşiyordu. Ya da Anadolu’da o devirde kullanılan kağnı arabasının kökenlerinin Hititlere kadar uzandığı ortaya çıkıyordu. O devir Anadolu’da seyahat yapmak çok zordu.
Babamın ve arkadaşlarının inanılmaz şartlarda haftalarca nasıl gezdiklerini hatırlıyorum. Keşfetme heyecanı o kadar büyüktü ki hastalık, sefalet hiçbir şey onları korkutmuyordu. Bu seyahatlerden dönüşlerinde Anadolu maceralarını dinlediğimde çocuk olduğum ve bu seyahatlere katılamadığım için üzülürdüm.
Bugün o periyotta yapılan belgesellere baktığımda beni en çok etkileyen geçmişle bugünün kesiştiği noktada direkt yapıttan yola çıkan, yapıtı tüm boyutlarıyla irdeleyerek anlamaya çalışan yaklaşımları.
Belgesellerin hepsinin düşünsel bir yapısı, tiyatro tabiriyle dramaturjisi var. Keşfetme heyecanı, alımlama, yorumlama süreci içinde izleyici de heyecan verici bir seyahate çıkıyor. Geçmişle bugünün kesiştiği noktada belgeselde gösterilen her sahne yaşıyor.
Öte yandan o periyodun Anadolu’su köylü bayanlar, çocuklar, yoksulluk geçmiş bir devri yansıttığı için her şeyden çok bedelli. Ne var ki sinemaların dijital kopyaları iyi değil. Düzeltilebilirse ve İstanbul Üniversitesinin bürokrasi duvarını aşabilirse bugüne kazandırılmış olur.
Sinemaları özgününden izlediğimde çocuktum ya da çok gençtim fakat her sineması Siyah Kalem, (Yaşar Kemal’in yıkımdan kurtardığı Ermeni kilisesi) Aktamar, Surname, Kapalı Çarşı bir tansiyon sineması izliyormuşum üzere heyecanla izlediğimi hatırlıyorum. En hoşuma giden de sansüre uğrayan Anadolu Yolları olmuştu.
Lakin belgesellerin bu canlılığı, ömürle böylesine bütünleşmesi o devirde çok berbat bir biçimde sansüre takılmasına yol açıyor. Sözgelimi Hitit uygarlığının izini süren Anadolu Yolları’nın yurt dışında gösterilmesi yasaklanıyor.
Anadolu’daki halkın kağnı kullanması, çocukların yırtık pırtık giysilerle dolaşmaları, tozlu engebeli yolların görülmesi, bir de jeneriğin develerin geçtiği ıssız bir yolda geçmesi, üstüne de İstanbul Üniversitesi yazısının gelmesi, bunun da üniversiteye hakaret olarak algılanması sansürcü bakışı iyice tetikliyor. Evvelce deve öyküsüne çok güldüğümü hatırlıyorum, bugün artık o denli bir periyoda geldik ki artık ona bile gülemiyorum.
Babamın belgesel sinema ömrü annemle birlikte yaptığı Kapalı Çarşı sinemasıyla sona erdi. Eski zanaatlarla yetmişli yılların Kapalı Çarşısı’nın canlı ve hareketli ömrünün bütünleştiği bu sinema de bir devri sergiliyor. Ne yazık ki öteki belgesellerde olduğu üzere bu sinemada de imajlar çok bulanık. Babamın en büyük hayali bir İstanbul sineması yapmak, yaşayan İstanbul’u çelişkileri içinde göstermekti tıpkı çok sevdiği Fellini’nin unutulmaz Roma sineması La Dolce Vita üzere.
Babamdan bir şeyi derinine inerek tüm boyutlarıyla görebilmeyi, anlamaya çalışmayı, keşfetmeyi, düşünmeyi, sorgulamayı kısaca yaşamayı öğrendiğimi düşünüyorum.
Zira yaşama, yaşama mana verebilme görerek yaşama, yaşayarak düşünme, düşünerek sorgulama, diyalog kurarak yaratıcılığımızı geliştirmemize bağlı.
Soyut kavramcılık, gerçeklerden kopuk bir biçimcilik, niyetten kopuk bilgisellik ya da bugünlerde çok moda olan dizayn, paketleme sanatı ise ise meyyit topraktan öteki bir şey değil benim gözümde.
Cumhuriyet
