NEDEN PROF. DR. CİHAN BALTA? Lisans derecesini Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Milletlerarası Alakalar Bölümü’nden aldı. Yüksek lisansını ODTÜ Sosyoloji Bölümü’nde tamamladıktan sonra Columbia Üniversitesi School of International and Public Affairs kısmında ikinci bir yüksek lisans yaptı. Doktorasını 2007 yılında CUNY- The Graduate “Rusya ve Türkiye’de Devlet Kapasitesi ve İç Çatışma” başlıklı doktora tezi ile siyaset bilimi alanında aldı. Çeşitli milletlerarası ve ulusal mecmualarda yayımlanmış makalelerinin yanı sıra Türkiye’de Devlet, Ordu ve Güvenlik Siyaseti, Tedirginlik Çağı üzere kitapları var. Araştırmaları Fulbright, Mellon Vakfı, Social Science Research Council, American Association for University Women ve TÜBİTAK tarafından desteklendi. Institute for Human Sciences Global Diyalogda Rusya Programı’nda araştırmacı ve New York Üniversitesi Memleketler arası Bağlar Programı’nda Fulbright dayanağıyla konuk öğretim üyesi olarak bulundu. Darbe tartışmaları, öne çıkan endişeler, bir yanda en gerçek haliyle virüs vefatları, ekonomik kriz, siyasetin çıkmazları önümüzde dururken bize de çalışmaları mukayeseli siyaset, siyasal şiddet, güvenlik, vatandaşlık ve ulusötesi siyaset alanlarında ağırlaşan Özyeğin Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Cihan Balta’ya “Türkiye ve Dünya nereye gidiyor” diye sormak kaldı.
AKP’yi iktidara taşıyan, askerin dilsizleştirilmesi
– AKP’yi iktidara taşıyan, iktidarını sürdüren, tahminen de onun ideolojik omurgası diyebileceğimiz en temel şeylerden biri askerlerin/ordunun büsbütün dilsiz olması.
– Askerlerin, emekli ya da değil, iktidarın kelamına karşı bir kelam söylemesi hem gerçek bir endişeyi tetikliyor hem de siyasi olarak çok kullanışlı bir alan.
– Güçlü kurumları olan ülkeler, krizlerin bir kısmından daha az yara alabiliyor. Türkiye’nin en kıymetli dezavantajı ise bu çoklu kriz dünyasına önemli bir kurumsuzlaşma sürecinden geçerek girmiş olması.
– Mevcut iktidar, otoriterliğin askeri vesayet boyutuna dikkat çekip demokrasiyi buradan kurdu. Lakin tam da bu, otoriterliğin sivil alanda yine kuruluşunu mümkün kıldı.
– İşini kaybetme riski ile karşı karşıya kalan biri “evin temel geçim kaynağıyım, işimi kaybedersem hepimiz aç kalacağız, öleceğiz” diye düşünüyor.
– İktidar kendi periyodunun en makus ekonomik performansını sergiliyor, lakin bu yeniden de sandığa yansımıyor.
– “Ne olursa olsun AKP’ye oy veririm” diyen kitle düşüyor fakat “Ne olursa olsun CHP’ye oy vermem” diyen ve negatif kimliklenen kitle tıpkı kalabiliyor.
– Kutuplaşma o denli bir noktada ki her küme başkası kazandığı takdirde maddi ve manevi ayrıcalıklarını da kaybedeceğini düşünüyor. Bilhassa iktidar seçmeninde bu kaygı yaygın.
– Cihan Hanım, her sabah güne öteki bir tartışmayla başlıyoruz. Biz uykudayken gece yarısı Merkez Bankası lideri değişiveriyor. Bir bakmışsınız 128 milyar dolar buhar oluyor. İstanbul Sözleşmesi’nden vazgeçiyoruz, amirallerin açıklaması “buram buram darbe kokan bildiri” damgasını yiyor. Daima olağandışılığın karar sürdüğü bir şok siyasetiyle karşı karşıyayız. Bu noktada ülkenin fotoğrafıyla ilgili genel bir değerlendirmede bulunur musunuz?
– Çoklu kriz ortamı dediniz. Önümüzde gerçek bir sorun var: Salgın. Ancak geri kalana baktığımızda iktidarın her bahiste bir inatlaşması kelam konusu. Kanal İstanbul, İstanbul Kontratı ve en çok da laiklik tartışmalarından faize… Bu inatlaşma iktidarın davranış biçimiyle ilgili ne söylüyor?
Krizi yalnızca dışsal bir olgu olarak görmemek gerekiyor. Bir yandan evet, bütün dünya büyük bir dönüşüm sürecinden geçiyor. Lakin öte yandan krizler birebir vakitte yaratılan ve icra edilen süreçler. Krizle yönetmek bir yönetişim taktiği de tıpkı vakitte. Gerçekten her kriz, o krizi yaratanın istek ettiği biçimde siyasi tartışmanın koşullarını belirliyor. Farklı siyasi aktörleri iktidarın çerçevesini çizdiği bir oyuna ortak ediyor. Kriz performansı bütün popülist iktidarların ortak özelliği. Lakin alışılmış bu yaratılan krizlerin ne olacağını siyasal iktidarın temel siyasal referansları büyük oranda şekillendiriyor. Bizde bu krizler daima üç eksen üzerinden ilerledi; dinin, ordunun ve bayanların toplumsal hayattaki rolü. Bu üç aktörün toplumsal ve siyasal rolleri hem toplumsal fay çizgilerini harekete geçiriyor ve hem de üçü de çok direkt iktidarın ideolojik bagajı ile alakalı.
– Amirallerin gözaltında tutulması, açıklama yayımlanır yayımlanmaz “Aynı FETÖ taktiği”, “28 Şubat’ı hatırladık” yollu açıklamalar, hiçbir formda 27 Mayıs’ı bile konuşamamak… Darbe paranoyasının seçmende bir karşılığı var mı, yoksa bu stratejinin sonuna geldik mi?
Aslında bu bir evvelki sorunuzla çok direkt bağlı. Yaratılan krizlerin bir karşılığının olması gerekmiyor. Bu krizler iktidarın siyasal referansları üzerinden toplumsal kutuplaşmanın sonlarını tekrar çiziyor, tehlikenin hâlâ orada olduğunu, kaybolmadığını kamuya hatırlatıyor. Mevcut iktidarın rasyonalitesinin en temel ögelerinden biri askerin dilsizleştirilmesi. AKP’yi iktidara taşıyan, iktidarını sürdüren, tahminen de onun ideolojik omurgası diyebileceğimiz en temel şeylerden biri askerlerin/ordunun büsbütün dilsiz olması. İktidarın temel demokrasi söylemi de esasen askerin dilsizleşmesi ve seçilmiş sivil otoriteye büsbütün doğal olması üzerinden ilerledi daima. AKP seçim kazandıkça ve iktidarını sağlamlaştırdıkça da Türkiye demokrasinin en büyük ve hatta tek sorunu asker olarak kodlandı. Üstelik 15 Temmuz bu kehaneti büyük oranda doğruladı. Münasebetiyle askerlerin, emekli ya da değil, iktidarın kelamına karşı bir kelam söylemesi hem gerçek bir endişeyi tetikliyor hem de siyasi olarak çok kullanışlı bir alan.
– Askeri dilsizleştirirken, güvenlik siyasetlerine bu kadar abanmak bir çelişki değil mi?
Ben burada bir çelişki görmüyorum. Tersine şöyle bakmak lazım: Otokratikleşmenin tek kaynağı yok. Askerin gücü otoriter sistemlerin bir boyutu. Bir öbür boyutu ise güçlü, merkezi ve denetlenmeyen bir yürütme aygıtı olması. Türkiye’de otoriterlik daima bu iki kanaldan ilerledi. Mevcut iktidar otoriterliğin askeri vesayet boyutuna dikkat çekip demokrasiyi buradan kurdu. Ancak tam da bu, otoriterliğin sivil alanda yine kuruluşunu mümkün kıldı. Zira sivil otorite çok güçlü gördüğü askeri otoriteyi yenmek için her seferinde halka döndü ve daha fazla yetki istedi. Bu güçlü ve kontrolsüz yürütmenin meşruiyetinin ana kaynağı oldu. Türkiye’de güçlü ve kontrolsüz yürütme aygıtı inşasının bir öteki meşruiyet kaynağı ise “güçlü ve yükselen Türkiye” sloganı. Bu üst anlatı, iktidarın farklı siyasi kimlikleri ve farklı çıkar kümelerini kendi projesine ortak edebilmesinin yolunu açtı. Yani esasen iktidar, ordunun dilsizleştiği bir ülkenin kabuğuna çekilen bir ülke olmayabileceğini, hatta sivil iktidarın çok daha güvenlikçi olabileceğini gösterdi. Şunu unutmayalım ki Türkiye’de güvenlikçi siyasetler konusunda iktidarın kendi tabanını aşan çok geniş bir uzlaşma var.
Orta spot: “Montrö ve Kanal İstanbul probleminde çok daha geniş kamusal bir tartışma olmalı. Bu mevzu, askerlerle iktidar ortasındaki bir tartışma değil, hepimizin geleceğini etkileyen bir sıkıntı. Esasen bu tartışma başlamıştı ve hızlanıyordu. Lakin bu son olaylar bu tartışmanın kanallarını kapattı. Bu tartışmayı iktidar ile ilgili, iktidar içi bir tartışmaya dönüştürdü… Hükümet bunu Pandora’nın kutusu olarak gördü ve süratle tartışmayı kapattı.”
HİÇBİR SUSKUNLUK KALICI DEĞİL
– Dayanılmaz bir fakirleşme ve mahrumluk var. Belirsizlik karar sürüyor. Yarın kestirelemiyor, öngörülemiyor.. Bu, iktidara bir alan açıyor mu? Ne yapıyor toplum, güce “gözünü üzerimden ayırma” mı diyor?
Artık bütün kolektif güvencelerimizi kaybetmiş bir toplumsallıktan geçiyoruz. Yalnızca Türkiye de değil. Ne mesleklerimiz hayat uzunluğu, ne evliliklerimiz, ne arkadaşlıklarımız… Her şeyin daima değiştiği bir toplumsallıktayız. Üstelik hiçbir şeyi mukadderata havale etmiyoruz. Bu manada dindar olalım ya da olmayalım, aslında hepimiz seküler davranıyoruz. Bir taraftan kalıcı olan her şey yok oluyor, fakat öte taraftan da büyük bir denetim isteğimiz var. Ancak denetim edebilme kapasitemiz çok düşük. İşte o ortadaki boşluğu dünyanın her yerinde karizmatik başkanlar dolduruyor. Üstelik bu başkanların başına makûs şeyler geldikçe, örneğin iktidarı kaybedince, itiraz edildikçe pek çok insan kendi hayat hikayesiyle o siyasal önderlerin hayat hikayesi ortasında bir benzerlik kuruyor. Tahminen de kendi hayat hikayesini onun siyasi hikayesinde aklıyor, paka çekiyor. Bu çoklu kriz ortamında bu önderler süreksiz de olsa, aldatıcı da olsa bir biçimde bir inanç duygusu tesis ediyor. Gerçekten dünyanın her yerinde temel bütün kurumlara yönelik çok önemli bir inanç kaybı da var. O inanç kaybının yarattığı boşluğu bu önderler dolduruyor.
– Herkesin susturulmaya çalışıldığı bir ortamda fikirlerimizden vazgeçeceğimiz bir suskunluk sarmalına mı kapılırız, toplum itiraz edemez hale mi gelir sonunda? Yoksa zıddı mi?
Bize kendi ömrümüz içinde çok haklı olarak çok uzun gelen devirler, aslında çok uzun bir periyodun çok küçük bir kesimi; insanlık tarihinin bize öğrettiği üzere, hiçbir siyasal sistem kalıcı olmadığı üzere, hiçbir suskunluk da kalıcı değil.
‘YA ÖLÜRSEM DEĞİL, YA AÇ KALIRSAM’ KORKUSU
– “Tedirginlik Çağı”nın müellifi olarak söyler misiniz, Türkiye’de insanı en çok ne huzursuz ediyor?
Tek bir tedirginlik yaşıyoruz diyemem. Yaşadığınız tedirginliği, sahip olduğunuz tasaları büyük oranda sahip olduğunuz kaynaklar belirliyor. Toplumsal sınıfınız belirliyor. Bu siyaset biliminde çok bildiğimiz, çok kullandığımız klasik bir çerçeve aslında. Gelir seviyesi düştükçe ana tasa iktisat; gelir seviyesi yükseldikçe temel tasalar daha bedellerle ilgili olmaya, nasıl bir dünyada yaşamak istediğiniz ile ilgili olmaya başlıyor. Bu tansiyon, demokrasinin temel gerilimlerinden birisi. Örneğin salgın periyodunda işinizi kaybettiyseniz, ekonomik kriz devrinde işinizi/gelirinizi kaybedeceğinize dair bir telaşınız var ise maddi hayatınız temel tasanız alışılmış ki. “Yarın aç kalacak mıyım” sorusu neredeyse üniversal bir biçimde, tarihin her periyodunda temel tedirginlik kaynağı. Kimi toplumlar, örneğin güçlü refah devletlerinin olduğu toplumlar, bu tasayı gidermede daha başarılı. O toplumlarda demokratik bedeller de daha iyi köklenebiliyor.
– Yani salgından dolayı “Yarın ben ölür müyüm” değil, “Yarın aç kalır mıyım” sorusu öncelikli…
Muhakkak kümeler için yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın her yerinde o denli olduğunu düşünüyorum. Yani iktisat bu türlü devam ederse çalışma yaşındaki bir insanın işsiz kalma mümkünlüğü çok yüksek fakat Covid olup ölme mümkünlüğü çok yüksek değil. İşini kaybetme riski ile karşı karşıya kalan biri “Evin temel geçim kaynağıyım, işimi kaybedersem hepimiz aç kalacağız, öleceğiz” diye düşünüyor. Daha üst sınıflara geldikçe, gelir seviyesi yükseldikçe, işini kaybetme korkusu daha çok yerini hastalık korkusuna bırakıyor. Bilhassa beyaz yakalıların büyük bir kısmı meskenden çalışmaya geçtiği için bunu söylemek mümkün. Orada bir sınıfsal çatışma var. O çatışmayı pek çok hükümet teşvikler, ekonomik paketlerle çözmeye çalışıyor. Lakin bu çok önemli bir ekonomik daralma ve uzun devirli işsizlik sorunu ile yüz yüze olduğumuz gerçeğini değiştirmiyor. Mevcut iktidarın muvaffakiyetinin en kıymetli nedenlerinden birisi ekonomik refah yaratmış ve bu refahı çeşitli düzeneklerle alt sınıflara dağıtabilmiş olmasıydı. Salgınla perçinlenen ekonomik kriz, artık bu resmi kökten bir biçimde değiştiriyor…
– Ne değişiyor? Dehşet ve güvencesizlik toplumu nasıl dönüştürür?
Türkiye’de çok önemli bir ekonomik daralma yaşanıyor. Bu bütün toplumsal sınıfları etkileyen bir daralma. Çok basitçe bilineni tekrar edeyim çok küçük bir azınlık dışında hepimiz fakirleşiyoruz. Üstelik izafi bir refah periyodundan sonra bunu yaşıyoruz. Klasik olarak siyaset bilimi alanında biz en çok seçmenlerin ekonomik performansa oy verdiğini söyleriz. Fakat bu performans her vakit nispidir. Yani seçmenler daha evvelki periyotlara nazaran iktisadın iyiye gidip gitmediğini kıymetlendirir. Artık objektif olarak baktığınızda iktidar kendi devrinin en makûs ekonomik performansını sergiliyor fakat bu, tekrar de sandıklara yansımıyor.
– Yansımamasının akla, mantığa uygun bir nedeni olmalı..
Bunun pek çok kaynağı var. Birincisi iktisat idaresindeki sıkıntıların dışsallaştırılması. Diyor ki iktidar “aslında ekonomiyi iyi hale getirebilirim lakin faiz lobisi üzere birtakım güçler bunu yapmama müsaade vermiyor.” Bu, sorumluluğun daima dışsallaştırılması durumu, çabucak her alanda aslında iktidarın temel söylemsel stratejisi olduğu için, gerçek olmasa bile iktidar tabanı tarafından benimseniyor. Bir öteki kaynağı ise giderek daha hâkim hale gelen bir yaklaşım. Seçmenler diyor ki “Evet iktidar mevcut krizden sorumlu, ancak bu krizi çözecekse tekrar o çözecek. Çözebilecek diğer aktör yok.” Son olarak ise iktidar, kendisini sorumluluk almaya davet eden ya da onun başarısızlığına işaret eden her tıp faaliyetin maliyetini giderek artırıyor. Seçmenler iyi işleyen bir iktisat istiyor, lakin buna sahip olmak için gereken maliyeti ödemek istemiyor.
– Aslında bugünlerde yapılan birtakım anketlerde de “çözecekse o çözer” yanıtına rastlıyoruz.
Kolay üzere gözüken lakin üzerinden bütün bir siyasal sistemin kuruluşunu anlayabileceğimiz bir karşılık bu. Zira bu yanıt seçmenlerin partilerle kurdukları ilginin niteliğinden bilgi alma düzeneklerinin şekillenmesine kadar onlarca değişkeni içeriyor. Lakin temel düzeneği kutuplaşma ve partizanlık. Türkiye’nin bugün siyasal sisteminin en kıymetli özelliği seçmenlerin siyasal partiler üzerinden kutuplaşması. Kutuplaşma siyasal tercihimizin objektif durum üzerinden değil, sübjektif algılarımız üzerinden şekillenmesine inanılmaz katkıda bulunuyor. Siyasal partilerle kurduğumuz bağlantının de iki boyutu var. Birincisi olumlu partizanlık, makul siyasal partilerle ve/veya önderlerle çok güçlü duygusal bağlar kuruyoruz ve bunun performans üzerinden değişmesine müsaade vermiyoruz. Bir kez bu bağ kurulduktan sonra neredeyse ekip meblağ üzere bir bağlantı oluşuyor. İkincisi ise negatif partizanlık. Şu an Türkiye’de oy verenlerin değerli bir kısmı, makul bir partiyle kurduğu müspet yakınlıktan daha çok öteki partilerle kurduğu nefret bağlantısı üzerinden siyasi davranışlarını belirliyor. O yüzden de oy tercihlerinde performansa bağlı geçiş çok kolay olmuyor.
– AKP oyunun azamî MHP’ye gitmesi gibi…
Evet. Mesela “Ne olursa olsun AKP’ye oy veririm” diyen kitle düşüyor. Yani aslında AKP’den uzaklaşıyor fakat “Ne olursa olsun CHP’ye oy vermem” diyen ve negatif kimliklenen kitle birebir kalabiliyor. Siyasal geçişkenliklerin artması için negatif kimliklenmenin düşmesi lazım.
– Öyleyse bugünkünden farklı tablo beklemek bir hayal..
Farklı bir sonuç yaratabilmek için kutuplaşmayı azaltıcı stratejiler çok değerli. Örneğin son periyotta birtakım anket sonuçlarında negatif kimliklenmenin azaldığını gözlemledik. Bilhassa muhalif partilere yönelik. Bunu mümkün kılan şey muhalefetin iktidarın söylemsel çerçevesinden çıkmasıydı. Lakin yalnızca söylemsel çerçeveden çıkması kâfi değildi. Kutuplaşma o denli bir noktada ki her küme başkası kazandığı takdirde maddi ve manevi ayrıcalıklarını da kaybedeceğini düşünüyor. Bilhassa iktidar partisi seçmeni ortasında bu kaygı yaygın. Oyunu değiştirdiği takdirde sahip olduğu ayrıcalıkları, maddi kazanımlarını, siyasal ağlarını kaybedeceğini düşünüyor. Seçim zaferlerinin gerisinde ferdi tercihler kadar harekete geçen pek çok ağ var. Hemşerilik ağları, meslek ağları, mahalle ağları gibi…
– Seçmenler kaybetmekten korkunca daha mı konsolide oluyor?
Natürel ki. Örneğin iktisada bakın. Ekonomik büyüme tek başına bir ortak iyi değil. Onu nasıl dağıttığınız, pastayı nasıl bölüştürdüğünüz kıymetli. Bölüştürülecek pasta daraldıkça o pastadan kimi çıkaracağınız kıymetli. Bilhassa ekonomik kriz periyodunda hiç kimse pastadan çıkmak istemiyor. Çıkmaması da kendi çıkarlarını savunduğunu düşündükleri kümenin, başarısız bile olsa, iktidarda kalması ile ilgili. Bu da başarısız performans sergilese dahi hükümete olan dayanağın çok radikal bir biçimde azalmamasının diğer bir nedeni. Doğal o pasta daraldıkça meseleler artıyor, artacak. Lakin burada değerli olan bu sıkıntılar arttıkça muhalif aktörlerin o pastayı yine “ortak iyi” olarak kurgulayabilmesi ve rövanşçı olmayan bir biçimde tüm samimiyetiyle eşit paylaşım kelamı verebilmesi. Kutuplaştırıcı lisanı bıraktığınızda ve ortak iyiyi gerçek bir biçimde sahiplendiğinizde negatif kimliklenme çözülmeye başlıyor.
– Muhalefetin lisanını bu manada nasıl buluyorsunuz?
Ben açıkçası bu hususta çok önemli bir dönüşüm görüyorum. Bilhassa son iki seçim kampanyasında kutuplaştırıcı olmayan, dahil edici, ortak iyiyi birlikte kurmaya davet eden bir lisan kullanıldı. Bu lisanı yalnızca sembolik seviyede, pahalar seviyesinde de kurmadı muhalefet. Ekonomik tekrar dağıtım kelamı de verdi ve bu kelamın dahil edici olduğunu da tabir etti.
– Lakin bu sefer de kendi tabanında eleştiriliyor…
Evet, siyasetin daima iki yüzü var: Bir kendi kitlen bir de karşı kitle. Her siyasetçi bu iki kümeye da konuşmak zorunda. Türkiye’de iktidar partisi bilhassa son 10 yılda yalnızca kendi kitlesine konuşmayı tercih etti. Öbür tarafı ise neredeyse vatandaş olmayan olarak kodladı. Artık muhalefet bir ortak iyiden bahsettiği vakit, lisanını yumuşattığı, uzlaşmacı bir siyaset güttüğü vakit, kendi tabanından reaksiyon görüyor. Gerçekten kendi tabanı uzlaşmadan daha çok, kendi öfkesini dillendiren siyasetçi görmek istiyor. İçini soğutan siyasetçi istiyor. Karşı tarafla konuşan siyasetçiye “Benim başıma neler geldi, sen bunlar olmamış üzere, her şey olağanmış üzere davranıyorsun, buna hakkın yok” diyor. Muhalif siyaset, esasen bu bıçak sırtı dengeyi en iyi kuran, onu en iyi yöneten aktörler tarafından inşa edilebilecek. Bunun da çok önemli bir sahicilik içermesi gerekiyor. Doğruluk değil, sahicilik çağında yaşıyoruz. Trump örneğinde gördük, seçmenler yanlış bile olsa gerçek olduklarına inandıkları başkanların gerisinden gidiyorlar.
Cumhuriyet
