Demokrasi, insan aklının yarattığı bir idare sistemidir. Çağdaş, kozmik demokrasiye kusurlardan çıkarılan dersler ve yüzyılların tecrübeleri sonucu ulaşıldı. Demokrasi prensipleri, uzun tecrübeler sonucu, eksiklerin giderilmesi yoluyla geliştirildi.
Demokrasinin en kıymetli prensiplerinden birisi de devlet başkanlığı makamının tarafsız ve partisiz olmasıdır. İleri demokrasilerde bu durum kesin bir prensip olarak kabul edilmektedir.
Tarafsız devlet lideri, çağdaş anayasalarda mutlak sorumsuzlukla güçlendirilmiştir. Bunun nedeni, hükümetle parlamento ortasında ya da siyasal partiler ortasında çıkan uyuşmazlıklarda devlet liderinin tarafsız ve aktif hareket edebilmesini sağlamaktır.
Batı dünyasındaki ve ülkemizdeki anayasa kitapları, bu bahiste tartışmasız ve elbirliği ile şöyle yazıyor:
KOZMİK KURAL
“Devlet liderinin siyasi bakımdan sahip olduğu mutlak sorumsuzluk, onun mutlak siyasi tarafsızlığını gerektirir. Devlet lideri bu sıfatı taşıdığı surece parti adamı değildir. Partiler üstü objektif tarafsız bir kişidir. Çünkü devlet temsilcisi, milletin başıdır. Bu sebeple asla bir partizan üzere konuşamaz ve hareket edemez. Memleketin iç ve dış siyasetinde belli bir partiyi, zümreyi yahut şahsı açıkça tutan ya da yeren açıklamalarda bulunamaz. Rolü ayırıcı değil, birleştiricidir. Tenkit ya da onaylama değil, uyarma ve irşattır, gerektiğinde millet ismine hakemlik yapmaktır. Daha fazla manevi rolü vardır ve tarafsızlığa titizlikle hürmet gösterdiği ölçüde aktiflik ve ‘meşruluk’ kazanır.”
Bu tanımlama sonunda, devlet liderine verilen vazife ve nitelikler, onun mutlak sorumsuzluğunu ve mutlak siyasal tarafsızlığını gerektirir. Devlet lideri, partiler üstü, tarafsız bir kimliğe bürünüyor. Bu nedenle devlet liderinden partizan yaklaşımlar ve hareket beklenmiyor.
AVRUPA’DA DURUM
İngiltere meşruti bir krallıktır fakat Avrupa’nın en eski, en esaslı, en ilerici demokrasisidir. Kral ya da kraliçe günlük siyasete karışmaz ve ülkenin birliğini temsil etmektedir.
Avrupa’nın en ileri sanayi ülkesi Almanya, siyasal ömründe çok acı bir devir yaşadı. 1930’larda genel seçimi ve demokratik araçları kullanarak iktidara gelen Hitler, adım adım otoriter bir rejim kurdu. Nazi-Hitler diktatörlüğünü yaşayan Almanlar, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra üniversal ve ileri parlamenter sistemi kabul etti. Siyasal iktidarı sınırlayan ve denetleyen demokratik yeni anayasalarını yaptılar. Bugün Almanya, “mutlak sorumsuzluk” ruhuyla güçlendirilmiş, tarafsız ve partisiz devlet başkanlığı sistemini kabul etmiştir.
Faşist Mussolini periyodunu yaşayan İtalya, askeri diktatörlük periyotlarını geçiren İspanya ve Portekiz de İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra parlamenter sistemi ve partisiz Cumhurbaşkanlığı modelini kabul etti.
İskandinav ülkeleri İsveç, Norveç, Danimarka, Hollanda ve Finlandiya -kimisi hâlâ krallığı yaşatsa da- tarafsız ve partisiz devlet başkanlığı modelini benimsemiştir.
Fransa’da uygulanan yarı başkanlık, parlamenter sistemle başkanlık sistemini birleştiren karma bir modeldir.
Buna nazaran halk tarafından seçilen cumhurbaşkanı kıymetli yetkilere sahiptir. Fakat meclisten güvenoyu almış bir bakanlar konseyi ile birlikte çalışmak zorundadır. Cumhurbaşkanı, partiler ortası mevzularda anayasa gereği tarafsız kalmaya titizlik gösterir.
ABD’DEKİ DURUM
ABD’de katı kuvvetler ayrılığı unsuruna dayalı başkanlık sistemi, 200 yılı aşkın müddettir uygulanıyor. Lider seçilen kişi, kendi partisinden istifa etmek zorunda değildir. Lakin ABD sistemi kesin kuvvetler ayrılığı prensibine dayandığı için liderin yetkileri sonlandırılmıştır. Liderin değerli kararlarının Senato tarafından onaylanması gerekir. Sistem, güçlü “denge ve denetim” araçlarına sahiptir.
ABD Anayasası’nın temel unsuru siyasal iktidarın anayasal çerçeve ile sonlandırılması kuralına dayanır. Ayrıyeten ABD, federal bir sistemle yönetildiği için zati eyaletlerde seçimle gelen valiler ve her eyalette ayrıyeten meclisler vardır. Liderin temel misyonu, dış siyaset ve eyaletler üstü hususlardır.
1961 ANAYASASI
İkinci Dünya Savaşı sonrası kozmik demokrasi gelişmelerini dikkate alan, seçimle oluşan Kurucu Meclis, dünyanın en ileri ve demokratik anayasalarından birisini kabul etmiştir. 1961 Anayasası ile devlet lideri tarafsız ve partisiz pozisyona getirilmiştir.
Böylelikle Türk siyasal ömründe “Partili Cumhurbaşkanı” modelinin akabinde 1961 Anayasası ile “tarafsız ve partisiz devlet başkanı” modeli kabul edilmiştir.
Lakin 2017’de yapılan halkoylaması ile “Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi” ismi altında dünyanın hiçbir ileri ülkesinde görülmeyen “partili Cumhurbaşkanlığı” modeline dönüldü.
20 aya yaklaşan uygulamalar sonunda sistemin büyük problemleri açıkça ortaya çıkmış bulunuyor.
Bu girişten sonra ülkemizde “partili Cumhurbaşkanlığı” modelinin geçirdiği etaplara kısaca göz atmalıyız.
23 Ekim 1923 Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu, akabinde 15 yıl içinde çağdaşlaşma atakları ve aydınlanma ihtilallerinin uygulanması devirleridir.
ÇOK PARTİLİ SİSTEM
Bu periyotta iki sefer çok partili sisteme geçiş yapılmış fakat başarılı olunamamıştı.
Sağcı iktidarlar tarafından bu devir, “partili cumhurbaşkanlığı” devranı ve “tek parti iktidarı” olarak eleştirilir, itibarsızlaştırılır.
Yeni bir devletin kurulma evresi olduğu unutulur. Meğer o devirde Almanya’da Hitler, İtalya’da Mussolini, İspanya’da Franko ve Portekiz’de Salazar diktatörlüklerini sürdürüyordu.
Ünlü siyasetbilimci Prof. Dr. Maurice Duverger’in açıkça ortaya koyduğu üzere, “Faşist rejimlerde her gün rastlanan otorite savunusunun yerini, Kemalist Türkiye’de demokrasi savunusu almıştır…”
TEK PARTİ KONUSU
Fransız siyasetbilimci Prof. Dr. Duverger, tek parti konusu ile ilgili şunları yazıyor:
“… Türk tek parti sistemi, hiçbir vakit bir tek parti doktrinine dayanmamış; monopole resmi bir nitelik vermemiş, liberal demokrasiyi ortadan kaldırma isteğiyle legalleştirmeye çalışmamıştır. Sahip olduğu monopolden ebediyen rahatsızlık, utanç duymuştur.” (1)
Duverger, kitabının “Tek Parti ve Demokrasi” kısmında Atatürk Türkiyesi için şu yargıya varıyor: “1923 sonrası Türk evrimidir. Türkiye manisiz ve dertsiz formda tek parti sisteminden plüralizme (çoğulculuğa) geçmiştir. Bugün, Ortadoğu devletlerinin en demokratik olanıdır.” Duverger’e nazaran “basiretle uygulanan bir tek parti idaresi bugün gerçek bir demokrasinin kuruluşunu mümkün kılacak…” altyapıyı geliştirmiştir. (2)
Aslında yalnızca Prof. Duverger değil, Batılı tüm bilim insanları da bu türlü düşünüyor. Bunları bu makalede birer birer saymaya gerek yok…
GELİŞMELER
Bu tespitlerden sonra “partili cumhurbaşkanı”ndan “partisiz ve tarafsız cumhurbaşkanı”na geçişin tarihî gelişimi üzerinde kısaca durabiliriz.
11 Kasım 1938’de Cumhurbaşkanı seçilen İsmet İnönü, seçildiği günden itibaren istikametini çok partili demokratik sisteme çevirdi. Şöyle ki:
1. İnönü seçildikten iki ay sonra 1939 yılı başında İstanbul Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada, çok partili demokrasiye geçileceği konusunda açıklamalar yaptı.
2. 29 Mayıs 1939’da toplanan CHP 5. Kurultayı’na başbakanın, parti genel başkanvekili, vilayetlerde valilerin vilayet lideri olması kuralı kaldırıldı.
Lakin çok partili demokratik sistem yolunda gidilirken tam bu sırada 1 Eylül 1939’da II. Dünya Savaşı başladı. Türkiye’nin dört bir yanında süren savaş nedeniyle çalışmalar ve tüm ağırlaşma savaş dışı kalmaya verildi. İkinci Dünya Savaşı, Eylül 1945’te bitince çok partili sistem için teşebbüsler yine başladı.
3. Hakikaten 19 Mayıs 1945’te Gençlik ve Spor Bayramı’nda yaptığı konuşmada Cumhurbaşkanı İnönü, demokrasi ve çok partili sisteme geçiş konusunda olumlu sinyaller verdi.
4. 12 Ekim 1945’te ABD Senato üyesi Claude Pepper, İnönü’yü ziyaret etti. İnönü, motamot “Kendimi Millet Meclisimizde bir muhalefet partisi lideri olarak gördüğüm gün hayatımın görevini yerine getirmiş sayacağım” diyordu. (3)
5. 1 Kasım 1945’te İnönü, “Bizim tek eksiğimiz, hükümet partisi karşısında bir muhalefet partisinin bulunmamasıdır. Bu mevzuda iki defa deneyim yaptık. Bunların başarılı olmaması talihsizliktir” diyordu.
8 Temmuz 1946’da genel seçimler yapıldı. İştirak oranı yüzde 85 oldu. CHP 395, DP 64 milletvekili kazandı.
DP seçimleri eleştiriyordu. Haklı olduğu noktalar vardı. Şimdi başlayan demokratik hayatta partiler ortasında sert tartışmalar da oluyordu. Nihat Erim’in “Demokrasinin üzerine bir şal örtebiliriz” söylemi, sert tenkitlere neden oldu.
Seçimlerden çabucak sonra Meclis’teki bütçe görüşmeleri de çok sert geçmişti.
Başbakan Recep Peker, kürsüden “DP ismine konuşan Adnan Menderes’in sesinde, karamsar ve psikopat bir ruhun ve hasta bir ruh halinin akislerini dinledik” deyince DP milletvekilleri Meclis’i terk etti.
İktidar ve muhalefet partileri (CHP-DP) ortasındaki bağlantılar, 1947 yılının şubat ayında yapılan muhtar seçimleri ve nisan ayında yapılan İstanbul orta seçimleri sonrasında iyice tansiyonlu bir durum almıştı.
Cumhurbaşkanı İnönü, mevzuya tarafsız yaklaşıp bu sert havayı yatıştırmaya çalıştı.
12 TEMMUZ BİLDİRİSİ
Şimdi çok partili sisteme adım atılırken Cumhurbaşkanı İnönü, “Ben her iki partiye de birebir mesafedeyim” diyerek bahse el attı.
Başbakan Peker ile DP Genel Lideri Bayar’ı Çankaya’ya çağırdı. Onlarla görüştü ve sonunda 12 Temmuz 1947’de 12 Temmuz bildirisini yayımladı. Bildiride muhalefet partisini tutuyor ve motamot şöyle deniyordu:
“…Bir yasal siyasi partinin metotlarıyla çalışan muhalefet partisinin, tıpkı iktidar partisinin koşullarına uygun çalışmasını sağlamak lazımdır. Bu noktada, bir devlet lideri olarak kendimi her iki partiye karşı eşit arada görürüm… Gaye, esas iki parti ortasında temel koşulun yani itimadın yerleşmesidir.”
DEMOKRASİ VE İTİMAT
İnönü bildirisinde şöyle diyordu:
“Varmak istediğim sonuç, en önemli iki parti ortasında temel şartın yani inancın yerleşmesidir.
Muhalefet güvensizlik içinde yaşayacak ve iktidarın kendisini ezmek niyetinde olmadığına inanacak ve güvenecektir.”
İnönü, Cumhurbaşkanı olarak partiler üstü, tarafsız bir rol üstlenmişti. Zati 12 Temmuz bildirisinden 2 ay sonra da Recep Peker başbakanlıktan ayrıldı.
İnönü, tarafsız devlet lideri olduğunu göstermiş, kendi partisini kenara iten, iktidar ve muhalefet partilerine karşı eşit uzaklıkta yansız bir hal sergilemişti.
12 Temmuz bildirgesi, DP içinde de rahatlatıcı bir tesir yapmıştı. Yürürlükte olan 1924 Anayasası’nda tarafsız cumhurbaşkanlığına ilişkin bir kural yoktu. Lakin Cumhurbaşkanı İnönü uygulama ile bunu yaratıyordu.
DEMOKRAT PARTİ KARŞI
Bu tarihi gerçekleri ortaya koyduktan sonra yeniden bugünlere gelelim.
AKP, sürekli kendisini DP’ye benzetmek ve köklerini DP’ye bağlamak istiyor. Halbuki 1950 öncesi DP’nin en kıymetli siyasi mevzularından birisi partili cumhurbaşkanlığı sıkıntısıydı.
DP, partili cumhurbaşkanı modeline şiddetle karşı çıkıyordu. İşte DP’nin 1946 seçimlerinde yayımladığı seçim bildirgesinden bir paragraf:
“Devlet liderinin fiilen bir partinin başkanlığında bulunması ve bütün milletin malı olması icap eden devlet başkanlığı yüksek makamının bütün yüksek dokunulmazlık ve yetkileriyle bir partinin tarafında yer alması öteki partileri pek nazik ve sıkıntı bir mevkide bulundurmakta ve partilerin eşit hak ve kaideler altında çalışabilmeleri prensibine ters durumlar yaratmaktadır.” Cumhurbaşkanı partili değil, tarafsız olmalıdır. (19 Haziran 1946, DP Seçim Bildirisi)
DP, açıkça şunları söylüyordu:
1. En değerli makam, Cumhurbaşkanlığı makamıdır.
2. Bu makam tarafsız olmalıdır.
3. Böylesi bir makamın bir partinin elinde olması, partilerin eşit hak ve koşullar altında çalışmaları prensibine alışılmamıştır.
Daima kendisini DP’ye bağlamak isteyen AKP, bu bildiri ve kanılardan ders almalıdır. Bugünkü tabloya bakarak 75 yıl evvel DP’nin söyledikleri ile AKP’nin uygulamaları birbirinin büsbütün zıddıdır.
1957 SEÇİMLERİ SONRASI VE MENDERES
Bilindiği üzere 1957 seçimlerinden sonra Cumhurbaşkanı Bayar, giderek tarafsızlığını kaybetti. DP simgesi taşıyan bastonla halkın ortasına girip konuşmalar yaptı.
Meğer, tarafsız cumhurbaşkanlığı niteliğine sahip olsaydı, iktidar-muhalefet ortasında uzlaşma sağlayabilirdi.
1950’lerin son yıllarında DP-CHP alakası sert bir duruma gelmişti. 1960 İhtilali’nden sonra merhum Aydın Menderes, Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın partiler üstü cumhurbaşkanı üzere davranıp tarafların uzlaşmasını sağlayacak bir seçim programı geliştirmek yerine çatışmayı körüklemiş olmasını kitabında eleştirmiştir. (Babam Adnan Menderes, s. 87-88)
İnönü, 12 Temmuz 1947 beyannamesiyle bunu yapmış, kendi partisiyle muhalefetteki DP’yi uzlaştırarak 1950’deki hür seçimlerin yolunu açmıştı.
Aydın Menderes, “Bayar da o denli yapmalıydı” diyor. Aydın Menderes, açıkça İnönü’nün 12 Temmuz 1947’deki teşebbüsüne ve ünlü bildirisine gönderme yaparak Celal Bayar’dan da birebir davranışı görmek istediğini belirtiyor.
Cumhurbaşkanı Bayar, Başbakan Menderes ile muhalefet başkanı İnönü’yü bir masa etrafında toplayıp uzlaşma yaratabilirdi. Böylesi bir tarafsız cumhurbaşkanlığı rolünü üstlenebilirdi. Fakat kısır politik görüşler siyasette bu geniş fikir sistemini engelliyordu.
Tüm bu nedenlerle üstte belirtildiği üzere 1961 Anayasası, partisiz cumhurbaşkanlığı prensibini kabul etti. (Madde-95) Daha sonra kabul edilen 1982 Anayasası da birebir ilkeyi benimsedi.
Parlamenter demokratik sistemde tarafsız cumhurbaşkanı devlet lideridir. Devletin birliğinin ve ülkenin bütünlüğünün simgesidir.
Üstte belirttiğimiz üzere bugün ülkemizde uygulanan sistem, bu temel ilkeyi altüst ediyor, halk kitleleri ortasında ayrışmalara neden oluyor.
Politik ayrışmalara neden olan bu sistemi bir an önce bırakmak ve partisiz cumhurbaşkanlığı sistemine dönmek gerekiyor.
MEŞRUİYET TARTIŞMASI
CHP Genel Başkanı’nın “Sözde Cumhurbaşkanı” tenkidinden sonra AKP sözcüleri, Kılıçdaroğlu’na çatarak “bununla bir vesayet rejimi getirilmek istendiği” ya da “anayasanın meşruiyet hudutlarının zorlandığı” görüşünü ileriye sürdü.
Kimi muharrirler, anayasal bir kurum olarak “Cumhurbaşkanlığı sisteminin eleştirilemeyeceğini” ileriye sürüp böylesi tenkitlerin “meşruiyet krizi” yaratacağını argüman ediyor.
HUKUKÎ DURUM
Bu bahiste hukukî durum kanımızca şöyledir:
Bugün uygulanan “Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi” dünyanın hiçbir yerinde yoktur. Lakin yapılan bir halkoylaması sonunda kabul edilmiştir. Erdoğan da seçimle bu makama gelmiştir. Bu noktalar açıktır ve bu bahiste hiçbir kuşku yoktur. Bu durumun “gayri yasal olduğu” ileriye sürülmüyor.
Lakin bu sistemin üniversal ve çağdaş demokrasi unsurlarına aksi düştüğü görüşü lisana getiriliyor. Bu türlü bir tenkit de hem muhalefet partilerinin hem de her vatandaşın doğal demokratik hakkıdır.
75 YILLIK TARTIŞMA
Bu yazımızda 75 yıldır üzerinde tartışılan “partili cumhurbaşkanlığı”, “tarafsız devlet başkanlığı” bahisleri üzerinde duruldu. Anayasal unsurlar, Avrupa’daki durum ve bu hassas hususun Türkiye’de geçirdiği kademeler özetlendi. Mevzuyu şöyle bağlayalım:
– Cumhurbaşkanlığı, anayasamıza nazaran en kıymetli siyasal makamdır.
– Cumhurbaşkanlığı, tüm Türk milletinin kabul ettiği en büyük makamdır ve Türkiye Cumhuriyeti’nin simgesidir.
– Cumhurbaşkanı, ayrımcı değil, tüm halkı kucaklayıcı olmalıdır.
– Demokraside halkın değişik partilere yönelmesi doğaldır ancak cumhurbaşkanı yükünü bu partilerden birisi lehine koyup başkalarını kötüleyemez.
Ne yazık ki bugün ülkemizde Cumhurbaşkanlığı makamında bir siyasal partinin genel lideri oturuyor ve hep kendi partisini öne çıkarıyor. Başka partilere hakaret ediyor.
Milleti, halkı bütünleştirmesi gereken devlet lideri, halkı ayrıştırıyor. İşte bu nedenlerle halk da bu uygulamayı beğenmiyor.
Bu nedenle yapılan tüm anketler sistem hakkında olumsuz sonuçlar veriyor. Türk demokrasisi büyük bir çelişki yaşıyor.
Çok hoş atasözlerimiz vardır: “Bu sıkleti (ağırlığı), bu terazi kaldırmıyor”. İşte bugün uygulanan partili başkanlık sistemi böyledir.
(1) Maurice Duverger, Siyasi Partiler, 2. Basım, Bilgi, 1974, s.360-364.
(2) Age.s.364.
(3) Haldun Derin, Çankaya Özel Kalemini Hatırlarken, Doğan Kitap, 1995, s.178.
Cumhuriyet
