Prof. Dr. Sencer Ayata, “İdeoloji, otoriterleşmenin önemli bir aracı haline geldi”

NEDEN PROF. DR. SENCER AYATA? ODTÜ Toplumsal Bilimler Bölümü’nü bitirdi. Doktorasını University of Kent at Canterbury’de sosyoloji ve toplumsal antropoloji alanında tamamladı. ODTÜ Sosyoloji Kısım Başkanlığı yaptı. Harvard, Oxford ile Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung’da öğretim üyeliği vazifelerinde bulundu. 24. Devirde Ankara milletvekilli seçildi. CHP Parti Meclisi Üyeliği, Genel Lider Yardımcılığı ve Araştırma, Bilim ve İdare Platformu Başkanlığı yaptı. AKP kongresinde 2023 vizyonu açıklanınca, bize de sosyoloji profesörü Sencer Ayata’yla bu vizyonun satır ortalarını okumak, şifrelerini sormak kaldı.

GEÇMİŞ VAR, GELECEK YOK

– Bir AKP kongresi daha izledik. Bildiriler beklentiyi karşıladı mı, hayal kırıklığı mı yarattı?

Siyasette en kıymetli mevzulardan biri, seçmen nezdinde beklenti ayarını iyi yapmaktır. Öncesinde ‘2023 Vizyonu’ diye çok büyüttüler. Vizyon gelecekle ilgilidir. Halbuki bu kongrede geleceğe dönük bir-iki alan dışında çabucak hiçbir ileti yoktu. Tam bilakis geçmişteki telaffuz ve icraata dönük bir kongre konuşmasıydı. Beklenti, gerçekçi olmasa da yüksek bir hayat kalitesi, memnunluk, refah ve vaadi, daha da değerlisi bilim, teknoloji, yaratıcılık temelli bir bilgi toplumu ütopyası sunulmasıydı. Aslında son vakitlerde iktidar partisi bu cins bir makyajı sıkça yapmaya başlamıştı.

– Açar mısınız?

Uzay, petrol, artık dünyada geri bir teknoloji de olsa araba sanayii, ileri teknolojiye dayalı yerli savunma sanayii, drone’lar üzere örneklere yenileri eklenecek tarafında bir beklenti vardı. Hasebiyle gelecek boyutu yoktu. Aksine altı kuvvetle çizilen geçmiş boyutuydu ki ben bu geçmişi iki açıdan okudum. Birincisi icraat, “Bakın biz 20 senede ne kadar ilerledik” bildirisi verildi. Türkiye’de son 20 senede fiziki altyapı yatırımlarında, kimi alanlarda üretimde, kamu harcamalarında şüphesiz artışlar oldu. Lakin yirmi sene bu, pek iyi öbür ülkelerde ne oldu? En iyi ölçü kişi başına düşen gelir. Türkiye’nin geliri 9 bin dolarda kaldı. İçeriye “muazzam bir ilerleme sağladık” deniyor. Ben üç misal ülkeye baktım. Birincisi, Kore’de bu mühlet içinde kişi başına düşen gelir 40 bin dolara çıkmış. Latin Amerika’da, Şili de bizimle tıpkı yerden başlamış lakin 24 bin dolara ulaşmış. Bir de Müslüman ülke olsun dedim, Malezya 30 bin dolara yükselmiş.

– Yani?

Demek siyasi iktidar içe dönük bir kıssa anlatıyor. Halbuki birçok ülkeye nazaran yavaş ilerleme hatta rölâtif bir gerileme var. O nedenle “Geçmişe bakın, geleceğimizin garantisidir” tezi inandırıcı olmaktan uzaktır. İşin şu tarafı de var. Türkiye son yirmi yılda hukuk, şeffaflık, eğitim, demokrasi, hatta memnunluk üzere birçok alanda dünya sıralamalarının alt basamaklarına düştü. Ayrıyeten AKP öncesini bilmeyen, bu dünyanın içine doğan kimseler şu anda 35 yaşında. Siz 50-60 yaş kümesine “bakın ilerledik” dediğinizde onlar bir şeyler görebilir lakin gençlere söylediğinizde bir karşılığı yoktur. Tüm bunlara demokrasiden uzaklaşmayı, yaşanan ekonomik ve kurumsal çöküntüyü eklediğimizde icraatın imrenilecek pek de bir şeyi kalmıyor. Geçmişe ait daha da çarpıcı olan: “Geçmiş bizim hafızamızda mevcut. Hafızamız ulu tarihimiz. Geçmişte geleceğe ait her şey var” tarafındaki kelamlar.

– Hafızamızdaki “şanlı tarih”e atıfta bulunduklarında nereye bakmamız gerekiyor?

Natürel, bu hafızadan birçok şey anlaşılabiliyor. Kanımca bizim ulu tarihimiz anlayışının temelinde ‘Din-ü devlet’ anlayışı yatıyor. Din devlet, devlet din için vardır… Bu ziraî toplumlarda bilhassa Müslüman toplumlarda yaygın olan bir idare anlayışı. Bugün Selçuklu ve Osmanlı’nın işte bu din-ü devlet anlayışı ile yükseldiği ve dünya imparatorlukları kurduğu vurgulanıyor. Fikir yeni değil fakat siyasi iktidar o gelenekten sapmanın yanlış olduğunu, 200 yıldır yaşanan problemlerin temelinde bu anlayıştan uzaklaşmanın yattığını vurguluyor.

– Ulusal – muhafazakâr tonun arttığını konuşmanın hangi kısmından okudunuz?

Birincisi ulu tarih bildirisi verilen başlangıç kısmı. Orada geleneğimizin milli-dini boyutları vurgulandı. Evvelce olduğu yalnızca Osmanlı değil, Türk ve İslamı birlikte ele alan Malazgirt ve Büyük Selçuklu vurgusu… MHP ittifakından sonra bu vurgu arttı. İkinci kısım ise sonuçtaki eğitim, aile ve kültür boyutuydu. Dikkat ettiğim söze gelince; “medeniyet nöbeti”ydi. Bence anahtar bir kavramdı.

– ‘Medeniyet nöbeti’nden kastı neydi?

Bunun açıklaması konuşmanın içinde de var: “200 yıldır bocalamamızın en önemli nedeni çağdaşlaşma ismi altında Batı’yı taklit etme”. Konuşmada bu olumsuz gidişe karşı Menderes üzere direnenlerin olduğu ve kendi iktidarları ile birlikte artık bu yoldan çıkıldığı tabir edildi. Cumhuriyetin getirdiği medeniyet anlayışı aydınlanma ideolojisini temel alıyordu. Türkiye’nin akla, bilime, beşere ve ilerleme fikrine sahip çıkarak toplumun kalkınmasını, refahını, memnunluğunu sağlamayı öngörüyordu. Olağan bir de bunların gerçekleşmesini sağlayacak bir kurumsal altyapı. Bakın Atatürk, “Batı uygarlığı” değil “evrensel uygarlık” üzerinde durdu. Bu yeni zihniyetin insanın eseri olduğu ve her ulusun buna katkı yaptığını ve yapacağını vurguladı. Bu yapı haliyle din-ü devlet anlayışından farklı idare anlayışı demekti. Eski geleneğin dinle siyaseti iç içe geçirerek hem siyasete, hem dine ziyan verdiğini savundu.

– O halde ‘medeniyet nöbeti’nden anladığımız ‘din ve millete dayalı uygarlık arayışına dönmek’, o denli mi?

Klâsik toplumun temel kıymetleri, zihniyeti ve kurumlarına dayanan bir medeniyet anlayışı, tekrar temel alalım fikri. Burada aslında hem MHP’nin yerli ve ulusal hem de AKP’nin dini muhafazakâr tabanına gönderme var.

– Erdoğan konuşmasında ailenin korunmasına vurgu yaptı örneğin… Bu hususta yeteri başarıyı sağlayamadıklarını söyledi. “Çekirdek aileden bireye gerçek yönlendirilen bir kültür iklimi”nin etrafı kuşatmaya başlamasından yakındı. Evlilik yaşının yükselmesine reaksiyon gösterdi. İletinin adresi?

Aslında konuşmanın kalbi bu ancak fikirler yeni mi, hayır… Fikirler, Türkiye’de muhafazakâr niyet geleneğinin, İslami geleneğin en az 100 yıldır tekrarladığı görüşler. Buradaki kaygının temelinde ailenin parçalanması var. İki boyuttan kelam edebiliriz. Biri direkt doğruya ailenin içine yönelik, yani kadın-erkek eşitliğine ait boyut. Evlenme yaşı yükselince bayan daha az çocuk yapıyor. Dışarıda çalışıyor. Bayan kişiselleşiyor. Babanın otoritesi sarsılıyor, klâsik bayan ve erkek rolleri aşınıyor. Ancak konuttaki temel rolü de aksadığı için, başıboş kalan çocuğun sosyalizasyonu okula, sokağa, medyaya vesaire kayıyor. Aile çocuğa klasik pahaları aktaramıyor. Yani hem bayan, hem de yeni nesiller ferdileşmesi geçimsizlik, boşanma derken ailenin parçalanmasına neden oluyor.

– Konuşmada ‘parçalanma’ olarak tanım edilen iki nokta…

Evet… Aslında İstanbul Mukavelesi tenkidinin özünde de bu sav var. Konuşmanın öteki dikkat çeken boyutu eğitim sistemi ile ilgili. Eğitim sistemi “nefis” ve zekâ üzerine heyeti. “Nefis”, yani “ego”. İştah, dilek, çıkara nazaran davranan açgözlü bir birey. Egoist, bencil bir birey. Bu kuşkusuz olumlu bir birey tanımı değil. İşte bu olumsuz gidişi önlemenin yolu “ilmi” ve hikmeti öne çıkaran bir “kalbi eğitim” sistemine geçiş. Pratikte bunun karşılığı daha çok din ve ahlak dersleri ve bu pahaları aktaracak takımlar. Vakıflara verilen “değer eğitimleri” bunun modülü. Tamam da bu çıkarcı birey tipi yani “malı götüren” tabir edilen, en çok son yirmi yılda çoğalmadı mı? Bugün AKP’nin kendi içindeki İslami entelektüellerden, kanaatkâr muhafazakârlardan parti merkezine yöneltilen tenkitlerin en büyük gayesi, son yirmi yılda artan yozlaşma. Örneğin klâsik köy toplumunda ailenin temel bedellere uygun hareket edip etmediği imam, ileri gelenler, husus komşu vasıtasıyla daima denetlenir. Aile de kendi fertlerini denetler, bayanın, çocuğun köy cemaatinin istediği üzere davranmasını sağlamaya çalışır. Kentte karşılığı mahalle, bugün “mahalle baskısı” dediğimiz. Lakin bu durum lakin geleneğin çok güçlü olduğu yerlerde sağlanır. Bir bakıma 300 yıllık çağdaşlaşma tarihi, bireyin bu köy, mahalle, devlet baskısına karşı güçlenmesi yani özgürleşmesi demek. Bugün gelinen noktada rahatsızlık yaratan da bilhassa bu özgürleşme süreci. Bilhassa de gençlerin ve bayanların.

AKP’nin çağdaşlaşmayı bu klasik zihniyet, bu ataerkil münasebetler ve bedeller çerçevesinde gerçekleştirme tezi var. Okul, yol, ulaşım, kentleşme, çok turizm, fiziki çağdaşlaşma. Burada karşı çıkılan çağdaşlaşmanın hatta günümüzde sanayi ötesi toplumun getirdiği yeni bedeller.

– Daha çok üniversite yapmak istiyor fakat anladığımız tipten özgür bir üniversite değil, gerçek mu algılıyorum?

Şu soruyu soralım: Aktarılmıyor denilen kıymetleri nerede aktarabilirsiniz? Cami cemaati fakat küçük yerlerde, eski çarşılarda, koyu muhafazakâr fakir mahallelerde var. Büyük çoğunluk bunun dışında yaşıyor. İkincisi mahalleler. Siyasi iktidar kat sayısını 20, 30, 40’a çıkardı. Beşerler ayrılıyor, selamlaşmanın olmadığı “kim kime dum duma” köy büyüklüğünde apartmanlarda yaşıyor. Eski mahalle kontrolü nasıl sağlanır? İş kalıyor okullara ve inanç örgütlerine. Siyasi iktidar buraya yükleniyor fakat imam hatipler tüm dayanaklara karşın toplumda talep yaratamıyor. Problem toplumsal dinamikleri ve değişimin doğrultusunu iyi anlamak ve bunlara bakarak çıkarcı birey yerine faziletli birey yetiştirmek. Kaldı ki ben genç nesilleri hiç de denildiği üzere olumsuz görmüyorum. Aksi yani zorla istenilen kalıba sokmaya çalışmak akıntıya karşı kürek çekmek üzere. Tıpkı üç çocuk sıkıntısı üzere. Üç çocuk denildikçe bir çocuğa inildi. İnatlaşmaktan değil değişim dinamiklerinden.

– Psikoloji profesörü Allport’un çok sevdiğim bir kelamı var: “Tereyağını eriten ateş, yumurtayı katılaştırır…” Kongreden çıkan sonuç kimleri eritti, kimleri katılaştırdı, diye sormak istiyorum…

Birinci kısımda herkese seslenildi. O yüzden eriyen ya da katılaşan yok. Fakat eriyen kısım çok açık, bugün baskıdan, dışlanmadan yakınan kesim. En net katılaşma MHP ve yüklenilen kültür misyonunu gerçekleştirmesi beklenen kısımlar.

– Bildiri hangi kurumlara?

Başta Diyanet, imam hatip okulları, tarikatlar, cemaatler, yurtlar… başka yandan başta AKP tüm partilerin tabanında bulunan daha koyu dindar, İslamcı seçmenler.

– Bu ideolojinin karşılık bulması için otoriterlik artar mı?

İdeoloji, kuşkusuz otoriterleşmenin değerli bir aracı haline geldi. Siyasi iktidarın oluşturduğu yapı rejimin otoriterleşmesini adeta zarurî kılıyor. Optimist bakanlar kısa vakitte hayal kırıklığına uğruyor. Örneğin hareket planı, tutuklama, iddianame hazırlama süreçleri kısaltılırsa doğal ki çok iyi olur. Keyfiliği azaltır. Mağdur için çok iyidir. Lakin bu çeşit tedbirler rejimin niteliğini değiştirmek için kâfi değildir.

– Otoriterleşme kaçınılmaz mı?

Birincisi; siyasi iktidar, kamu kuruluşlarına sayıları milyonları bulan kendi takımlarını yerleştirdi. Eskiler hatta dışarıda bekleyenler dışlandı. Haliyle “eğer seçim kaybedilirse makam da gidebilir” korkusu var. İkincisi; son günlerde beş müteahhitle sembolize edilen bir kamu kaynakları dağıtım sistemi var. Siyasi iktidara yakın bir sermaye bölümü birçok yerde kollanıyor. Bunlara iş yapan yüzlerce firma var, zira bu kimselere bakıp hepsi için yeşil sermaye demek pek hakikat olmaz. Hakedişe nazaran bir dağıtım sistemi olsa bugün yararlananların değerli bir kısmı halihazırdaki imkânlarını kaybeder. İktidar devrinde giderek büyüyen bir “din tabakası” var. Örneğin vakıflar.. Bunlar da iktidar el değiştirirse kaynak kurur diye korkuyor. Medyası var, öbürleri var. Bir vakitler tez şuydu: “Devlet topluma ilişkin olmayan, topluma yabancı bölümlerin elinde. Halbuki toplum biziz, onlar gidecek, biz geleceğiz, toplum gelecek. Eski ideolojinin yerine yeni ideoloji, eski seçkinlerine yenileri gelecek.” Burada kelam konusu olan mevcut siyasi, ekonomik, kültürel seçkinlerin topyekûn değişimi. Sarfiyatlar hepsini kaybedecek, gelenler hepsini alacak. Uzlaşma arayışı falan yok. Gerçekten başkanlık sistemi bu mantık üzerine kuruldu. Bugün kelam konusu olan kazanılanın kaybedilmemesi. O nedenle siyasi iktidara ve bir bakıma kongreye damgasını vuran da “tutunma stratejisi”. Buradan geriye dönme olmaz. Oy kaybı, meşruiyet kaybı sürdükçe siyasi iktidar bu yapıyı sürdürme zorundadır.

– Evvelki kongrelerle kıyaslarsanız, AKP’nin ruh hali muhakkak oluyor, nereden nereye geldiği net görünüyor mu?

İlçe idaresinden bakanına, belediye liderlerinden vekillere takımlar daima değişti. Lakin üstten değiştirme arzulanan başarıyı getirmiyor. Bakın belediyelere. Daima takım değişimi heyecan da yaratmıyor. Başlangıç noktasında donanım olarak takımların niteliği yüksek değildi lakin çok yüksek bir motivasyon vardı. Yıllar içinde makam, mevki, çıkar öncelik haline gelince his ve bağlılık boyutu zayıfladı. Motivasyon düştü. Ehliyet, donanım bakımından da o denli. En yetenekli ve donanımlı kimseler hak ettikleri yerlere gelemiyorlar. Türkiye’nin en önde gelen bilim insanları, uzmanları, sanatkarları dışlanıyor. Başka iktidar tüm gücü elinde topladı lakin toplumda meşruiyeti, beğenilirliği artmadı, azaldı.

BİREY İKİ TARAFTAN KUŞATILMAK İSTENİYOR

– Yeni anayasanın şifreleri nelerdi?

Anayasa özünde stratejik bir atak. Tüm kesitlerin görüşlerini ve taleplerini dikkate alarak yeni oyun kuralları oluşturmayı amaçlayan bir teşebbüs değil. Muhalefet, parlamenter rejimi, özgürlük ve demokrasiyi ana problemi yaptı. İktidarın buna karşı bir diskur geliştirmesi lazımdı. Özgürlük ve demokrasi diyemiyor. O denli olunca şöyle bir görüşün öne çıktığını görüyoruz. “Öyle bir üst kavram olsun ki Millet İttifakı’nın özgürlük ve demokrasi telaffuzunu bastırsın.” Milletin anayasası deniyor lakin o denli olması için ortada bir toplumsal kontrat olması gerekiyor. “Başkanlık sistemi kırmızı çizgimizdir lakin biz yeni sivil anayasa istiyoruz” deniliyor. Bu sivil olabilir ancak millet anayasası olmaz. Zira öbür tarafta “Benim tercihim parlamenter sistem” diyen en az bir yüzde 50’lik kesim var. Başkanlık sistemine dayanak yüzde 30’lara düşmüş. Vatandaşı hiç dikkate almayacak lakin toplum anayasası yapacaksınız, mümkün değil. İkinci temel defo, birey kavramının olumsuz biçimde kullanılması. Konuşmada özgürlüğe galiba sadece bir sefer değinildi. AKP’nin temel kuruluş dokümanlarına baktığınız vakit “Bütün siyasetlerimizin merkezinde birey olacaktır” diyor. O vakit devletin üzerlerindeki baskısından rahatsızdılar. Kendilerini çağdaş bir demokrasi telaffuzuyla söz etme yoluna gittiler. O denli olunca bireyin hak ve özgürlükleri öne çıkarıldı.

– Pekala, ya bugün?

Devlet bugün siyasi iktidarın denetiminde. Lakin birey imza atan, itiraz eden, protestoya katılan “olumsuz bir birey”. İktidarıyla her vakit uyuşmayan birey. İşte bu birey iki taraftan kuşatılmak isteniyor. Birincisi, konuştuğumuz üzere, gelenek tarafından dizginlenerek. Öbür taraftan bireyi artık merkeze almayan devleti ve devletin güvenliğini temel alan yeni bir anayasa geliştirerek. Natürel bir mecburilik olarak temel hak ve özgürlükler kısmı elbette o anayasada yer alacak.

TEMSİL SİMGE SEVİYESİNDE

– Yeni idareye baktığımızda Kürt temsilcilerin olduğunu görüyoruz. Bu bize önümüzdeki periyot Kürt siyasetiyle ilgili ne söylüyor? HDP’ye yapılanlar ortadayken Kürt seçmen takımdaki bu değişiklikle ikna edilebilir mi?

Gerisinde şu fikir var. “Toplumdaki çeşitliliği bir halde aksettirelim.” Yani burada temsil simge seviyesinde verilen bildirinin ötesine gitmez. Okunan kısımda Kürtlere yönelik olarak evvelce olduğu üzere Doğu bölgesinin kalkınmasıyla ilgili bir ileti da yoktu. AKP’nin kısmen de MHP’nin tabanına vermek istediği sinyal nedeniyle güvenlik söylemi öne çıktı. Türkiye’de araştırmalar etnik kimliğini Kürt olarak beyan eden seçmenlerin oranının yüzde 17-18’e çıktığını gösteriyor. Haliyle Kürt kimliğini ortaya koyan epeyce yüksek bir nüfus var. Bunların oyları farklı partilere gidiyor. İkinci büyük dilim AKP’ye gidiyor. Çoğunluğu malum HDP’ye… Lakin bunların hepsinin direkt doğruya PKK tarafından bu oyların büsbütün dışarıdan yönlendirildiğini, blok olarak oy verildiğini söyleyebilir misiniz? İktidar bu olguyu görüyor doğal ki… Lakin birinci tercihin burada olması Cumhur İttifakı’nı temelden sarsıyor. Muhalefetteki farklı partilere farklı yaklaşımlar geliştiriyor. CHP muhalefetin kalbi olduğu için ağır ataklara uğruyor. UYGUN Parti’ye hem havuç hem sopa gösteriliyor. Yüksek olmayan oyuna karşın Saadet Partisi’ni kendi tarafında çekmek için atılım üstüne atak yapılıyor. HDP’ye yönelik yaklaşım ise, bu yüzde 10-11’i bölmeye, yıpratmaya çalışmak…

ZENGİNLİK, GÖSTERİŞ VE İHTİŞAM

– “AKP gidiyor, vakti doldu, yolun sonuna geldiler” söylemi gerçekçi bir tespit mi?

Bir yere kadar o denli. Türkiye’de siyasetin nabzı büyük ölçüde bu soru etrafında atıyor. Her gün söz edilmese de merak edilen mevzu bu. 20 yıllık her iktidar aşınır. İktidar da aşındı. Şu orta fevkalâde şartlar yaşıyoruz. Ekonomik krizlerin zincirleme birbirini izlemesi, can güvenliğini tehdit eden bir salgın tehdidi, milletlerarası alakalarda önemli bir kapanma dönemi… Geçim kahrı ve makroekonomik ıstırapların yarattığı hoşnutsuzlukla kaynayan bir toplum var. Kaldı ki AKP kendi içinde büyük çekişmeler, rahatsızlıklar, tansiyonlar yaşıyor. Neredeyse Forbes’a girmeye aday, kollanan zenginleri var. Hasebiyle alt katmanlarla, parti tabanıyla sınıfsal uçurum giderek açılıyor. Çok önemli bir fakirleşme var. Partiye oy veren inançlı ve fakir taban en sıkıntı periyodunu yaşıyor. İçeride kaynak dağıtımına ait önemli bölüşüm rekabeti var. Maneviyat diyerek iktidara gelindi. Bugün halkın gözünde siyasi iktidarın zenginlik, gösteriş, ihtişam boyutu öne çıktı. Dün “Sarayı varsa var, ben de taksitle mesken aldım” diyenler, bugün canı yanınca “Ne oluyor bu kadar” diye soruyor. İktidarın elinde bir anayasa var, tüm gücü ona veriyor. Beş yıl kimse hesap sormayacak seçilen liderden. Başkanlık sistemlerinde iktidar oyları yüzde 15’lere düşebiliyor. Lakin liderler “Beş sene için seçildim, oyumu yükseltirim” diyor. Medya çıktıları da elinde. Varacağım sonuç şu: Toplumda aslında iktidarın temeli bir ölçüde aşınmış durumda ancak hâlâ birinci parti. Toplumdaki aşınma bir yere kadar. Git diyecek öge siyasettir. İttifak kurmak ve genişletmek şüphesiz değerli lakin muhalefetin oy oranını değerli ölçüde artırması, toplumu harekete geçirmesi gerekmektedir.

Cumhuriyet