Konuk muharrir: Serfiraz Ergun
Sadberk Hanım Müzesi’nin birinci yıllarına dönelim. Yapı Kredi Yayınları’ndan yıllar evvel çıkan Vehbi Koç Anlatıyor isimli kitapta şöyle der: “Evlenmeler de olağan bugünkü üzere değildi, meskene hocalar gelir, evlenecek olan ne kız ne de oğlan ortada görülürdü. Biri bir hocaya, oburu diğer bir hocaya vekâlet verirdi. Hocalar karşılıklı oturur pazarlık ederdi.” İşte bu metotla Vehbi Koç da Aktarzade Sadullah Bey’in kızı Sadberk Hanım’la (teyzesinin kızı) 3 altın “mihri müeccel” ile evlenmiş, yani boşanırsa 3 altın ödeyeceği vaadiyle. Yıl 1926, yer Ankara.
Yeniden birebir kaynakta Vehbi Beyefendi: “Eşim hayattayken çok çalışmaktan kendisine kâfi vakit ayıramadım, tahminen de isteklerinin bir kısmını yapamadım. Tek isteği topladığı eski Osmanlı el işlemelerinin ve tuğralı gümüşlerin kendi ismine yaptırılacak bir müzede teşhir edilmesiydi. Bu isteğini lakin vefatından sonra yerine getirebildim.” “Kendisinin muvaffakiyetimde çok büyük etkileri oldu” dediği eşi Sadberk Hanım 1973 Kasımı’nda vefat eder. Sadberk Hanım’ın isteğini vasiyet kabul eden Vehbi Koç, 1980’de Sarıyer Büyükdere’de Azaryan Yalısı olarak isimlendirilen yol yalısında onun ferdî koleksiyonunu sergilemek üzere Türkiye’nin birinci özel müzesini açar. Azaryan Yalısı 19. yüzyıldan kalma bir bina. 1950’de Koç ailesi yazlık olarak satın almış ve 1978’e kadar da kullanmış. 1980’de Sedat Hakkı Eldem’in onarımı ile müzeye dönüştürülmüş ve ziyarete açılmış.
Sadberk Hanım Müzesi kurulduğunda Sadberk Koç’un şahsî koleksiyonunda 3 binin üzerinde klâsik kıyafet, sürece, tuğralı gümüş, porselen vardı. Lakin o devirden günümüze kadar satın alma ve hibelerle koleksiyon 20 bin adedi buldu.
Sadberk Hanım Müzesi’ne en büyük katkı elbet, Bursalı işadamı Hüseyin Kocabaş’ın 1981’de vefatı sonrası vârislerinden Kültür Bakanlığı’nın onayı ile satın alınan, MÖ 6 bin yıldan Bizans periyodu sonuna kadar Anadolu’da yaşayan uygarlıkların pişmiş toprak, maden, figürinler, cam eserler, boncuklar, sikkeler, mezar stelleri, kandiller, çini ve seramikler üzere eşsiz kültür varlıkları ile oldu. Böylelikle müze artık tarihöncesinden 20. yüzyılın başına kadar uzanan bir koleksiyona sahipti. Bu arkeolojik yapıtları sergilemek için Azaryan Yalısı’na komşu metruk bina satın alınıp restore edildi ve 1988 yılında müzeye eklendi. Binaya da Sevgi Gönül Binası ismi verildi. Yeniden Vehbi Koç anlatıyor: “Rahmetli hanımın eski eser merakı herhalde Sevgi’ye geçmiş. Sevgi çocukluğunda annesiyle çok gezerdi, eski eser toplamak için yapılan bu gezintilerden etkilenmiş olmalı. Annesini kaybettiğimiz günden itibaren Sevgi, hem annesinin konutuna sahip çıktı hem de annesi hayattayken isteği olan müzenin kurulması ve yaşatılması için canla başla uğraş verdi.” Sevgi Gönül, vefat ettiği 2003 yılına kadar müzenin icra komitesi lideri idi. Sevgi Hanım’ın vefatından sonra Ömer Koç icra komitesi başkanlığını devraldı.
Aslında Motif standının fikir babası Teknik Üniversitesi profesörlerinden Turgut Saner. Yüksek lisans ve doktora öğrencileriyle bu motifleri incelemiş ve bir stant yapılmasını önermiş. Stant, çok farklı coğrafyalarda, çok farklı kültürlerde ve çok farklı çağlarda tıpkı motiflerin nasıl tekrar tekrak işlendiğini anlatması bakımından da enteresan.
Sergiyi, kurumda 32 seneyi deviren müze müdürü Hülya Bilgi ile gezdik. “Her vakit sergilerimizi müze koleksiyonumuz içinden aşikâr temalarla seçerek yapıyorduk, lakin kırkıncı yılımız için motiflerin tarihî sürecini göstermek istedik. 19 bin kesimlik koleksiyonu tek tek kıymetlendirerek 466’sını seçtik” diyerek hem Türk İslam Yapıtları hem de Arkeoloji kısımlarındaki yapıtların üzerindeki motifleri okuyarak Motif standını hazırladıklarını ve 5 farklı kısma ayırdıklarını anlattı. Hayat ve Güç, Tabiat, Figür, Sistem ve Ahenk ve Yer…
Ömür ve gücü elde tutmak yalnızca dünyevi değil, ölümsüzlük ve vefattan sonraki hayat da insan tutkuları ortasında. Temel sorun dünyada olabildiğince uzun müddet kalabilmek. Ömür ve gücü ay, yıldız ve güneş motiflerinden, bunların ışınlarından, İslam dünyasındaki hilal, devlet armaları, sikke ve tuğralardan daha iyi ne temsil edebilir? Madeni ve seramik eserler, taş personelliği ve deri ciltler, evrak çantaları, kemer tokaları üzerindeki Mührü Süleyman, çarkıfelek, üç benekli çintemani ve peleng, rahmet boynuzu (cornucopia), hayat ağacı, selvi ağacı, Osmanlı saltanat armaları gücü temsil eden motifler. Bu vitrinde Demir Çağı’ndan üzerinde müzik aletleri olan bir kemer tokası standın en eski yapıtı.
Tabiat kısmındaki motifler bitkiler, meyveler, yapraklar, lale, gül, karanfil, sümbül hatta çiçek sepetleri. Osmanlı saray kültüründe yemek sonrası yemiş, meyve sohbetlerini ve III Ahmed’in 1705’te Topkapı Sarayı’nda yaptırdığı yemiş odasını hatırlıyoruz. Çin bulutları, kaya ve dalgalar da porselenlerde, dokumacılıkta en sık gördüğümüz motiflerden.
İnsan, hayvan ve efsanevi yaratık figürleri yalnızca Anadolu’da değil, Çin, Hint, İran, Arap kültürlerinde de yer alan motifler. Bir savaş sahnesi yahut av sahnesi her periyotta işlenmiş. Figürlü tabirlere vakit zaman yasak getirilmiş olsa da arslanlar, kuşlar, keçiler sanat yapıtlarının üzerindeki yerlerini her vakit korumuşlar.
Nizam, Ahenk ve Yer kısımlarında geometrik desenler, lotus ve palmet üzere motifler askeri bir diziliş içinde sunuluyor ve cami, medrese, kervansaray, çadır ve hatta gemi üzere yerlerin geometrik motifleri sistem ve ahenk içersinde burularak, yuvarlanarak estetik bezemelere dönüyor. Bütün bu kısımlarda motiflerin adeta hem tarihi hem de milletlerarası gezisini görebiliyoruz. Farklı coğrafyalardan, hem Doğu’dan hem Batı’dan, farklı motifleri farklı eserler üzerinden izleyerek motiflerin sürekliliğini tespit ediyoruz. Kimi motiflerin manaları her periyot tıpkı lakin kimi motifler coğrafyadan coğrafyaya değişiyor. Bir bilmeceyi çözer üzere tek tek iz sürüyoruz…
Burada basılan kataloğun estetiğinden ve albenisinden bahsetmeden geçemeyeceğim. Hülya Bilgi bu stilize edilmiş motiflere “vektörel çizim” diyor. Grafik dizayncılar için yabancı bir terim değil herhalde. Motifler harikulade bir renk kompozisyonu üzerine stilize edilerek baskıya hazırlanmış. Kitapta 466 motif var fakat vitrinlere 135’i konulabilmiş. Göremediğimiz motifleri her vitrinin önüne yerleştirilen dijital ekrana hafif bir dokunmayla çekebiliyoruz.
MÜZE TAŞINMAYA HAZIRLANIYOR
Sadberk Hanım Müzesi, Haliç Tershanesi’nin bulunduğu bölgeye taşınma hazırlıklarında. Arter’in de mimarı olan İngiliz Grimshaw Mimarlık takımı binayı, Alman Brückner firması da stant kısımlarını yapacak. Proje şimdi çizim basamağında. 2024 yılında bitmesini umuyorlar. Hülya Bilgi, içinde bulundukları binanın 19’uncu yüzyılda yapılmış birinci derece tarihi bina olduğunu, korunması gerektiğini, yerin çok dar olması hasebiyle sergileme, depolama ve müdafaa şartlarının güç yerine getirildiğini, bir park yerinin bulunmadığını söylüyor. Tüm bu nedenlerle de ziyaretçi sayısı istenilen sayılara ulaşamıyor. Ben sergiyi gezmek için kentten Sarıyer’e tam bir saat otomobil kullanmak zorunda kaldım. Azaryan Yalısı koleksiyonla elbet ahenk içersinde lakin fazla sayıda ziyaretçiyi de yakalayamıyor. Bu hoş yerden taşınmak kaçınılmaz gözüküyor.
Cumhuriyet
