23 Nisan 1920’de Ankara’da kurulan “olağanüstü yetkilere sahip” Meclis siyasal tarihimizde hem kurtuluşun hem de kuruluşun simgesidir. Ulusal Uğraş’yi yönetip muvaffakiyetle ulaştıran da Cumhuriyete giden yolda en önemli kararları alan da bu Meclis’tir. Bu nedenle bugün 101. kuruluş yılını kutladığımız TBMM’nin Türkiye’nin en temel taşını oluşturduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
TBMM bir manada Osmanlı’nın çağdaşlaşma sürecinde ortaya çıkan anayasacılık hareketinin bir diğer sayfası olarak düşünülebilir. Fakat TBMM’yi öncüllerinden ayıran en önemli fark, onun temelini ulusal egemenlik fikrine dayandırmasındadır.
Meclis’in 1921’de kabul ettiği Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda birinci unsur hâkimiyetin kayıtsız şartsız millete ilişkin olduğunu belirtirken ikinci hususu bu hâkimiyetin icra yetkisinin Meclis’te olduğunu vurguluyordu. Böylesi radikal bir siyasi egemenlik değişimi ne 1876 Yasal Temeli’sinde ne de bu anayasaya 1909 yılında yapılan etraflı değişikliklerde bulunuyordu.
Elbet hem 1876’daki kısa periyodik parlamento tecrübesi hem de 1908 İhtilali’nden sonra açılan meclisin altında yatan ana fikir memleketin kötü gidişatına dur demekti. Fakat yalnızca 1920’de açılan Meclis bu kötü gidişatı ulusun egemenliği üzere bir kavram üzerinden değiştirmeyi emel edinmişti.
Bu, siyasal tarihimizde bir kopuşun habercisi, parlamento tarihimizde de bir kırılma anıydı.
KİŞİ DEĞİL MECLİS BÜNYESİNDE
Pekala Atatürk Ulusal Çaba’yi neden özellikle ulusal iradeyi hâkim kılacak formda yürütmek istemişti? 24 Nisan 1920’de yaptığı konuşmada bunu çok net bir biçimde özetlemişti: “Şu halde yüksek Meclis’inizde birleşen yüksek millet iradesine dayanmak suretiyle yasallığın ve yasallığın işlere hâkim kılınması kaidedir.” Saraya ve İtilaf Devletlerine göre bir isyancı olabilirdi.
Fakat aslında Ulusal Uğraş’nin tüm basamaklarına ve kurumlarına ulusal egemenlik kavramı üzerinden meşruiyet sağlamaya çalışan bir devlet adamı üzere davranıyordu. Çağdaş çağın ulusal egemenliğe atfettiği önem düşünüldüğünde de hem saraydan hem de Anadolu ve Rumeli’nin dört bir yanında işgalci olan İtilaf Devletlerinden daha legaldi. Ve eklenmelidir ki Atatürk’ün kurumlara atfettiği önem siyasi hayatı boyunca değişmemişti.
Kuşkusuz 1920’nin Mustafa Kemal Paşa’sı 1930’ların Atatürk’ünden siyaseten farklıydı. Lakin Atatürk 1938’de hayatını kaybettiğinde Türkiye’ye her şeyden önce işler bir kurumsal yapı bırakmıştı. TBMM son dönemde de politikler tarafından sıkça anılmaya başlanan “kuvvetler birliği”ne dayanıyordu. Lakin bu kuvvetler tek bir şahısta değil Meclis’in kendi bünyesinde toplanıyordu.
O sebeple de milletvekilleri icra vekilleri ile yetki paylaşımı söz konusu olduğunda çok dikkatli davranıyordu. Meclis tutanaklarına göz gezdirildiğinde en çok tartışılan mevzunun yol olması bu bağlamda şaşırtan görünmemektedir.
CUMHURİYETE MİHENK TAŞI
TBMM kurulduğunda birinci gayesi Ulusal Gayret’nin muvaffakiyete ulaştırılmasıydı. Bu amaç Türkiye’nin kuruluş süreciyle de bir arada ilerlemiştir. Yasal Temeli’deki “Devleti Osmaniye”, Teşkilatı Esasiye’de “Türkiye Devleti”ydi. “Türkiye Devleti”nin yasama ve yürütme yetkisi ise İstanbul’da değvilayet “milletin tek ve gerçek temsilcisi” olan TBMM’de toplanıyordu.
Teşkilatı Esasiye, Yasal Aslı’nin hâlâ yürürlükte olduğunu Teşkilatı Esasiye’nin düsturlarına karşıt düşmediği sürece kabul ediyordu. Bunlar “eskiden” kopuşun birinci sinyalleriydi. Ulusal Çaba zafere yaklaştıkça bu sinyaller daha görünür olacak ve savaşın kazanılmasından sonra da TBMM 1 Kasım 1922 günü Osmanlı saltanatını kaldırdığını ilan edecekti. Cumhuriyete giden yolda en önemli gelişme, TBMM’nin kendisiydi. Ancak o da yaklaşık iki sene içinde en büyük ihtilalini gerçekleştirmişti.
YENİ SİSTEM İŞLEVSİZLEŞTİRDİ
Birinci Meclis, tarihimizin en önemli safhalarından birini oluşturur. Bu sebeple her 23 Nisan haklı olarak en çok bu Meclis’i konuşup tartışırız. Lakin bu yegâne tarih bize, 101 yıllık bir siyasal hayatın bu kuruma nasıl tesir ettiğini, devlet erkleri ortasındaki istikrarın nasıl değiştiğini de unutturmamalı…
Türkiye parlamenter sisteme geçtikten sonra, erkler açısından düşünüldüğünde yapılan her anayasa değişikliğinde yasama yürütmenin karşısında zayıflamıştır. Bu, birbirinden çok farklı bir anlayışı yansıtan 1961 ve 1982 anayasalarının her ikisi için de geçerlidir.
Bu noktada en büyük dönüm noktası kuşkusuz parlamenter sistemden başkanlık sistemine geçilen 2017 sonrasında gerçekleşmiştir. Çünkü parlamenter sistemde yasama yürütmeye karşı vakitle zayıflasa da Meclis yeniden de etkin siyasetin en önemli kurumu olmaya devam etmiştir. Lakin sistem değişikliğiyle birlikte bu durum ortadan kalkmıştır.
TBMM’nin açılışının 101. yılını kutladığımız bugünse arkaık yalnızca yasama ve yürütme ortasındaki güçler istikrarını değil, Meclis’in siyaset içindeki gücünü de bir yüzyıl üzerinden tartışmak zorundayız.
23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramımız kutlu olsun…
DR. HAZAL PAPUÇÇULAR
İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ ÖĞRETİM ÜYESİ
Cumhuriyet
