Getty Images
Doğu Akdeniz, 2010’ların başından bu yana artan hidrokarbon sismik araştırma, keşif ve sondaj faaliyetleri, son periyotta birbiriyle çelişen deniz yetki alanları muahedeleri ve donanmaların da devreye girmesiyle tansiyonlu bir bölgeye döndü.
Rusya da bölge ülkeleriyle yakın güç ve savunma işbirliklerini de kullanarak bölgedeki varlığını güçlendiriyor.
Suriye’de Devlet Lideri Beşar Esad’ı desteklediği iç savaş boyunca ‘deki Tartus deniz üssünü 500 milyon dolarlık yatırım yaparak büyüten ve buradaki varlığını güçlendiren Rusya, Yunanistan’daki -Girit’te kurulmadan bekliyor olsa da- ve Mısır’daki S-300 füze savunma sistemleri ile Türkiye’ye teslim ettiği S-400’lerle, Libya’daki iç savaşa müdahil olarak konuşlandığı havalimanları ve ülkedeki helikopter üsleriyle pozisyonunu güçlendirdi.
Bölgedeki tansiyonlarda, Rumlar, Türkler, Libya’daki taraflar ve Suriye hükümetiyle yakın alakalarını kullanarak arabulucu rol üstlenmeyi de önerdi.
Avrupa’nın doğalgaz muhtaçlığının kıymetli bir kısmını da sağlayan Rusya, Doğu Akdeniz’de son 10 yılda bulunan ve güç kaynağı çeşitliliğini artıracak olan doğalgaz kaynaklarının, kendi ülkesine olan bağlılığı sonlandırmasından dert duyuyor. Bu sebeple son birkaç yılda Mısır, Libya ve Suriye açıklarındaki hidrokarbon yatakları için de mutabakatlar imzalamaya başladı.
Doğu Akdeniz son devirde nasıl sıcak bölge haline geldi?
İdarede ikiye bölünmüş olan Kıbrıs adası etrafında bulunan hidrokarbon yatakları için Kıbrıs Cumhuriyeti memleketler arası birtakım güç firmalarıyla mutabakat imzalamışken Kuzey Kıbrıs’taki Türk idaresi de, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’na (TPAO) ruhsat verdi.
Ruhsat verilen parseller, Türkiye ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin deniz yetki alanları tezleriyle çelişiyor.
İsrail kıta sahanlığındaki doğal gazın Avrupa’ya ulaşması için ise Avrupa Birliği iştirakinde bir doğal gaz boru sınırı projesi için mutabakat sağlandı. Türkiye, İsrail gazının kendi toprakları üzerinden halihazırda var olan boru çizgileriyle Avrupa’ya iletilmesinin çok daha uygun maliyetli ve teknik olarak daha kolay olduğunu savunuyor. İsrail ile Türkiye ortasındaki olağanlaşma için de karşılıklı olumlu bildiriler gelmeye başladı.
Son yıllarda Kıbrıs, Yunanistan, İsrail, İtalya ve Mısır’ın yer aldığı güç ve savunma işbirliği muahedeleri imzalanıyor. Bu mutabakatların yanı sıra, tansiyonun arttığı 2020 yazından bu yana vakit zaman Fransa, İtalya, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin de yer aldığı askeri tatbikatlar yapılıyor.
Türkiye, Kasım 2019’da Doğu Akdeniz’deki deniz yetki alanlarını resmiyet altına almak için Libya ile mutabakat imzaladı. Bu mutabakata itiraz eden ve Türkiye ile Ege Adaları’nda da tansiyon yaşayan Yunanistan ve Mısır da Ağustos 2020’de bir mutabakat imzaladı.
Türkiye, bu mutabakata itiraz etmekle birlikte Mısır’ın Türkiye’nin kimi tezlerine hassasiyet gösterdiği gerekçesiyle Kahire idaresine olumlu iletiler verdi. Mayıs ayında iki ülke ortasında dışişleri bakan yardımcısı seviyesinde direkt ziyaret ve görüşmeler başlıyor.
BBCPekala bu jeopolitik rekabette, bölgedeki birçok ülkeyle çok yakın bağları olan Rusya’nın rolü ne?
Suriye ile Rusya sismik araştırma ve sondaj muahedesi imzaladı
Rusya’nın Doğu Akdeniz’deki bölge ülkelerinin birçoğuyla yakın işbirliği var.
Kıbrıs Cumhuriyeti ve Yunanistan ile tarihten gelen ekonomik işbirliği; 2014 sonrası Libya’daki iç savaşta tıpkı tarafta yer aldığı Mısır’la yakınlaşma; Suriye savaşında ülkede varlığını artıran ve tehdit olarak gördüğü İran dayanaklı kümelere karşı Moskova’dan dayanak isteyen İsrail’le işbirliği; Libya’da 2014’ten bu yana savaşan ve geçtiğimiz yıl Ekim ayında ateşkes imzalayarak birlik hükümeti kuran taraflarla yakınlık, bunlar ortasında öne çıkanlar.
Türkiye de dahil tüm bu ülkeler Rusya’yı Batı’yla bağlantılarında Soğuk Savaş periyodundan bu yana bir istikrar ögesi olarak gördü. Washington yahut Avrupa ülkelerinin savunma gereksinimlerine yetmediğini düşündüğü noktada Moskova’yla savunma muahedeleri imzaladı.
Rusya’nın bölgedeki asıl izi ise Suriye’de 2011’de başlayan iç savaşta koltuğunu müdafaasına yardımcı olduğu Beşar Esad idaresi üzerindeki tesiriyle görünür oldu.
Tansiyonun arttığı 2020’den itibaren Doğu Akdeniz’de daha etkin rol oynamayı hedefleyen Rusya, evvel arabuluculuk yapabileceğini duyurdu.
Eylül 2020’de Kıbrıs’a bir ziyarette bulunan ve bölünmüş Lefkoşa kentinin Rum tarafında Kıbrıs Cumhurbaşkanı Nikos Anastasiadis ile görüşen Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, “Türkiye ile münasebetleriniz için, iki tarafın da çıkarına olacak biçimde, adil ve milletlerarası hukuk temelinde karar almaya yönelik bir diyalog geliştirmeye katkıda bulunmaya hazırız dedi.
Akabinde Mart 2021’de Suriye hükümeti ile güç mutabakatı imzalayarak Doğu Akdeniz güç alanına bir adım daha atmış oldu.
Suriye’de Esad’a yakın ve devlet takviyeli yayın kuruluşlarının 16 Mart’ta yayımladıkları haberlere nazaran iki Rus firması Capital Limited ve East Med Amrit, Suriye’nin Petrol ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı’yla, ülkenin kara sularında sismik araştırma muahedesi imzaladı.
Bu haberlere nazaran mutabakat birinci basamakta dört yıl için geçerli lakin uzatılabilir.
Aslında bu muahede, Doğu Akdeniz’de paylaşımın daha başları sayılan 2013’te Rus güç şirketleriyle imzalanan bir mutabakatın güncellenmesi ve uygulamaya koyulması oldu.
Rusya’nın bölgede birinci güç muahedesini imzaladığı Suriye, ülkenin Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra eski Sovyet bölgesi olmadığı halde direkt asker göndererek savaşa müdahil olduğu birinci ülke olması açısından da değerli.
Suriye açıklarındaki donanma üssünde bulunan Rus donanması varlığı, ülkedeki iç savaşla birlikte daha da güçlendi.
Doğalgaz arama muahedesiyle birebir sıralarda, Mart ayı sonunda Rusya, burada 10’dan fazla savaş gemisine Baltık Denizi’nden getirdiği yeni savaş gemilerini de ekledi. Bu desteğin Suriye savaşındaki durumunu güçlendirme gayeli yapılmış olabileceği de gündeme geldi.
Kıbrıs’la tarihi yakın bağ devam ediyor
Avrupa Birliği’ne (AB) girdiği 2004 yılına kadar Bağlantısızlar Hareketi’nin üyesi olan Kıbrıs Cumhuriyeti ve Rusya ortasında Soğuk Savaş periyodundan gelen yakın askeri ve ekonomik ilgiler var.
Kıbrıs, Sovyetler devrinde alınan birçok ağır silah ve tankın yanı sıra, 1997 yılında Rusya’dan S-300 hava savunma füzelerini satın almıştı. Türkiye’nin itirazı sonrası bu füzeler Yunanistan’a teslim edilerek Girit adasına konuşlandırılsa da iki ülke ortasındaki ekonomik alakalar yıllar içinde daha da gelişti.
Rusya, Kıbrıs üzerinden bu sefer Türkiye ile misal bir yakınlaşmanın kapılarını 1974’te Türkiye’nin Kıbrıs’a askeri müdahalesi sonrası Batı’nın Türkiye’ye yönelik askeri ambargosu sırasında da açmış; akabinde Ada’da tahlil için elinden gelen dayanağı vereceğini açıklamıştı.
2000’li yılların başında Güney Kıbrıs’taki yabancı turistlerin dörtte birini Rus turistler oluşturuyor; ülke, Rusların en fazla yatırım yaptığı ülkeler ortasında üçüncü sırada yer alıyordu. Bunların sebepleri ortasında Rum bankaların yasalar ve mali kurallar sebebiyle Rus sermayesi için son derece özgür bir alan olması da vardı.
2011’de Yunanistan’ı vuran ekonomik kriz Kıbrıs’ı da sert bir halde etkilediğinde Rusya’da Kıbrıs bankalarına giden sıcak para, Ada’daki bankaların sermayesinin yarıya yakınının kaynağının Rus menşeli olmasına yol açtı. Karşılığında da “acil hallerde kullanmak üzere” birtakım hava ve deniz üslerinin Rus ordusu tarafından kullanılması müsaadesini aldı.
Pentagon’un Suriye’de PYD’ye yaptığı yardımlar ve Fethullah Gülen’in iadesi talebine karşılık verilmemiş olması üzere sebeplerle ABD ile tansiyon yaşayan Türkiye de 2016 sonrası birçok alanda Rusya’yla işbirliğine gidince; Rusya Kıbrıs’ta Rumlar ve Türkler ortasında arabulucu olmayı teklif etti. Bu süreçte iki tarafla da direkt tansiyondan kaçınarak hidrokarbon faaliyetleri için mutabakat imzalamadı.
Rusya’dan bu tansiyonla ilgili en net ve sert açıklama, Temmuz 2019’da Türkiye Kıbrıs’ın doğusuna Yavuz sondaj gemisini gönderdiğinde geldi:
“Bölgedeki gelişmeleri telaşla izliyoruz. Kıbrıs’ın egemenliğinin ihlâl edilmesinin, Kıbrıs meselesine kalıcı, adil ve uygulanabilir bir tahlil için kuralların sağlanmasına yardımcı olmayacağına inanıyoruz.
“Kıbrıs’ta bir tahlile ulaşılması için, toplumlararası müzakere sürecinin en kısa müddette yine başlamasına duyulan muhtaçlık ortadadır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu’nun daimi üyesi olarak, bu teşebbüsleri desteklemeye hazırız.”
Yalnızca Türkiye’nin tanıdığı, tek taraflı ilan edilen Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni ise Rusya da tanımıyor.
‘Avrupa’nın Rus doğalgazına bağımlılığı azalır‘ tasası
Yunanistan’la Rusya ortasında da devir dönem inişli çıkışlı seyreden ancak bilhassa iktisat alanında AB ülkeleri ortasında dikkat çeken yakın bağlar var.
2020’de Türkiye ile Yunanistan ortasında hem Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon yatakları hem de Ege adaları üzerinden yükselen tansiyonda de Rusya, Türkiye ile Yunanistan ortasında da arabuluculuk önerisi yapmıştı.
Tıpkı devirde ABD’nin Kıbrıs’a uyguladığı askeri ambargoyu hafifleteceği açıklaması sonrası Rusya, Doğu Akdeniz’deki güçlü donanma varlığını hatırlatacak bir atak yaptı ve atış eğitimi yapacağını duyurdu. Türkiye’nin sismik araştırma gemilerinin çalıştığı bölgede yapılan eğitimin NAVTEX ilanı da Türkiye’den geldi.
Rusya ile Türkiye ve Yunanistan’ın doğalgaz alanında da işbirliği var. Rusya’dan çıkan doğalgaz, Karadeniz üzerinden Türk Akımı boru sınırıyla direkt Türkiye’ye ulaştırılıyor. Bu doğalgazın Yunanistan’a Trakya’dan gaz transferine yarayan Trans Adriyatik Boru çizgisi Projesi’ne (TAP) ile birleşmesi için görüşmeler de yapılmıştı.
TAP, Azerbaycan’ın Şah Deniz 2 alanından çıkarılan doğalgazı, Türkiye’den geçen Trans Anadolu Boru çizgisi Projesi (TANAP) ile direkt Yunanistan’a, oradan da Avrupa’ya iletiyor.
Doğu Akdeniz’de Avrupa için kritik düzeyde hidrokarbon zenginliği keşfedilmesi, kendi topraklarından çıkan doğalgaza gereksinim duyan Avrupa ülkelerinin tarafını değiştireceği için Rusya için ekonomik bir korku da yaratıyor.
Ege Denizi’ndeki tansiyon sürerken bazen Atina, bazen Ankara’dan yana açıklamalar yapan Rusya’nın, iki ülkeyle de münasebetlerini korumak için istikrarlı bir siyaset izlediği söylenebilir.
İsrail-Lübnan uyuşmazlığı Rusya’ya pürüz oldu
Rusya’nın Mart ayında Suriye ile doğalgaz arama mutabakatı yaptığı alanlar, aslında Suriye ile Lübnan ortasındaki ihtilaflı alanları da kapsıyor. Bu sebeple muahede Beyrut’ta reaksiyonla karşılandı.
Lübnan’la İsrail ortasında da deniz yetki alanları konusunda uzlaşmak üzere geçen yılın sonbahar aylarından bu yana görüşmeler yapılıyor. Lübnan’la Doğu Akdeniz’deki pozisyonunu netleştirme müzakerelerine devam eden İsrail, Doğu Akdeniz Gaz Forumu’nun da bir modülü.
Eylül 2020’de Kahire’de imzalanan kuruluş mutabakatıyla “doğalgaz ihracatını teşvik etmek isteyen” altı ülkenin resmi bir statü kazandırdığı Forum’da İsrail’in yanı sıra Mısır, Yunanistan, Kıbrıs, İtalya ve Ürdün yer alıyor. AB’nin ve ABD’nin açık takviyesini alan bu Forum da Rusya için ticari bir risk doğuruyor.
ABD Jeolojik Araştırma ünitesinin 2010’da yaptığı bir çalışmaya nazaran, Suriye, Lübnan ve İsrail’in münhasır ekonomik bölgesinde toplam 1,7 milyar varillik çıkarılabilir petrol ve 112 trilyon kübik feetlik doğalgaz olma ihtimali var.
Rusya, 2018’de de Lübnan’la kara sularında hidrokarbon arama faaliyetleri için mutabakat imzalamıştı. Lakin Lübnan ve İsrail ortasındaki deniz yetki alanları uyuşmazlığı çözülemeyince, mutabakat hiçbir vakit uygulanmadı.
Mısır-Rusya ortasında askeri tatbikatlar yoğunluk kazandı
Mısır’da 2013’te darbeyle idareye gelen Abdülfettah Sisi’nin Arap ülkeleri dışında ziyaret ettiği birinci yabancı ülke, Şubat 2014’te Rusya oldu. Rus başkan Putin de bir yıl sonra, Şubat 2015’te Kahire’ye gitti. Bu ziyaretler, Rusya’dan Mısır’daki yeni idareye S-300 savunma sistemi, savaş uçakları, helikopterler ve bir savaş gemisi satışının önünü açan yakın bir savunma ve ekonomik işbirliğini getirdi.
2016’dan başlayarak Sina yarımadasındaki radikal kümelere karşı iki ülke ortasında ortak askeri tatbikatlar da başladı. Kahire ve Moskova, Libya’daki Ekim 2020’deki ateşkes muahedesine kadar süren iç savaşta da tıpkı tarafı; Trablus hükümetine karşı savaşan General Halife Hafter’i destekledi.
Rusya ve Mısır, gelişen savunma işbirliği kapsamında 2019’da tarihlerinin en büyük ortak tatbikatını gerçekleştirdi. Yeni savaş uçaklarının satışı için de mutabakat imzalandı.
Mısır açıklarında bulunan varlıklı hidrokarbon yataklarında da Rus şirketlerin hissesi var. 2017’de Rus devlet güç şirketi Rosneft, Zohr doğalgaz alanında yüzde 30’luk bir pay satın almıştı.
Rusya’nın Libya’da da faaliyet yürütmek için ruhsat aldığı doğalgaz alanları var.
Ortak tatbikatların arttığı, hidrokarbon yataklarının ehemmiyet kazandığı bu devirde Rusya’nın hem savunma hem güç alanında bölgedeki varlığını sağlamlaştırması, bölge ülkeleriyle yakın münasebetler kuran İtalya ve Fransa başta olmak üzere Avrupalı aktörlerle ilgilerinde de elini güçlendiriyor.
Cumhuriyet
